Etapy rysunku postaci ludzkiej u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie
Rysunek jako efekt działań człowieka może być ważnym źródłem informacji o jego autorze. Stanowi graficzną postać wypowiedzi ludzkiej odzwierciedlającą procesy intelektualne i emocjonalne autora oraz jego możliwości manualne.
W spontanicznych rysunkach dziecko przedstawia to, co wie, o czym myśli i marzy. Rysując można kreować świat swych przeżyć, fantazji, dokonywać projekcji własnej osobowości.
Rysunki dzieci i młodzieży są bardzo dobrym materiałem do psychologicznej analizy, zawierają bowiem bogactwo elementów dotyczących formy, treści i koloru. Szczególne znaczenie diagnostyczne w badaniu dzieci i młodzieży ma rysunek postaci ludzkiej. „... dziecko rysując człowieka, kieruje się nie wyobraźnią wzrokową lub sprawnością manualną , ale przede wszystkim wiedzą i posiadanymi pojęciami. Dziecko rysuje to , co wie, a nie to, co widzi.” (Hornowski.B.1982 s.6 )
Rozumienie świata zależy od rozwoju procesów poznawczych, posiadanej wiedzy, doświadczeń i stosunku emocjonalnego do otoczenia. Osoby upośledzone umysłowo na skutek globalnego zaburzenia procesów intelektualnych, nie są w stanie odzwierciedlać rzeczywistości w sposób adekwatny. Zamierzeniem pracy jest ukazanie cech formalnych rysunku postaci ludzkiej wykonanego przez młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu umiarkowanym. Nie będzie to ocena rozwoju intelektualnego poszczególnych osób, ale grupowa analiza cech formalnych rysunków postaci ludzkiej ukazująca wpływ globalnego deficytu poznawczego na wykonane prace. Poddając analizie formalnej rysunki postaci można podjąć próbę ustalenia, co na danym poziomie rozwoju intelektualnego dziecko wie i w jaki sposób przekazuje to w wypowiedzi plastycznej.
1.Twórczość plastyczna dzieci
W przeciwieństwie do twórcy dorosłego, dziecko nie zna warsztatu , ani rzemiosła tworzenia. Dla dziecka najistotniejszy jest proces powstawania pracy, a nie ostateczny wynik. Dziecko z natury jest twórcą, bowiem adaptacja jego do świata następuje w sposób progresywny i ciągły, dzięki mechanizmom przyswajania i przystosowania. Naśladując zdobywa określony zasób wiedzy i sposoby postępowania, ale naśladownictwo to ma zawsze charakter osobistej interpretacji elementów rzeczywistości, a nie tylko biernego odtwarzania wzorców. „Twórcza aktywność dziecka zyskuje swój istotny sens biologiczny właśnie dzięki tej życiowej potrzebie wzrastania, całkowicie zwróconego ku przyszłości i będącego przekraczaniem samego siebie.” (Gloton.R., Clero.C.,1976 s.58) Twórczość plastyczna jest zjawiskiem spontanicznej i ekspresyjnej działalności człowieka, stanowi zabawę twórczą, która dla ludzi dorosłych jest źródłem wiedzy o samym autorze. Analiza rysunków dziecięcych wykazuje, że ich treść i forma zmieniają się wraz z dojrzewaniem intelektualnym. Pierwsze kompozycje plastyczne to abstrakcje, będące odzwierciedleniem mało skoordynowanych ruchów ręki .Z chwilą rozpoczęcia kontroli nad ruchami dłoni powstają kształty i ich kompozycje. Pierwszym motywem w rysunku tematycznym staje się człowiek, a ściślej biorąc jego postać. Dopiero kolejnym etapem jest tworzenie pejzaży, martwej natury i scen rodzajowych.
Dziecko rozwija się dynamicznie – dojrzewa, wraz z nim zmienia się – dojrzewa jego twórczość. Na proces twórczy składa się szereg czynności psychicznych i manualnych, mniej lub bardziej uświadomionych, do których zalicza się wiedzę, wyobraźnię, emocje i motywację. W wyniku działania tych czynników dochodzi do rzutowania osobowości autora. Ekspresja dziecięca ma charakter odkrywczy i kreacyjny, uczestniczą w niej poszczególne receptory (wzroku, słuchu, dotyku), aktywizują się procesy poznawcze tj. spostrzeganie, pamięć, uwaga, myślenie i wyobraźnia, oraz procesy emocjonalno- wolicjonalne. Z tych powodów właśnie wytwory prac dziecięcych stanową źródło wiedzy o nich i mogą być traktowane jako narzędzia do określania poziomu rozwoju intelektualnego i emocjonalnego.
2. Rysunek postaci ludzkiej w poszczególnych etapach rozwoju dziecka w badaniach B. Hornowskiego
W miarę dojrzewania i wzrastania dziecka zmienia się sposób widzenia i odczuwania rzeczywistości we wszystkich jej aspektach, także i w zakresie twórczości plastycznej. W swoich pracach, stawiając jakby krok za krokiem, ukazuje takie widzenie świata, na jakie pozwala mu poziom wiedzy i indywidualne możliwości. Nie sposób określić dokładnie, w którym momencie kończy, a w którym zaczyna się kolejny etap, ponieważ rozwój aktywności twórczej jest permanentny, ale u każdego przebiega indywidualnie. W literaturze dotyczącej twórczości plastycznej dzieci podejmowano liczne próby periodyzacji w celu ustalenia, istotnych, charakterystycznych cech tejże aktywności, w określonych przedziałach wiekowych. Ze względu na kompleksową i dogłębną analizę całokształtu twórczości plastycznej dzieci i młodzieży popartą wieloletnimi badaniami szerzej omówiony zostanie podział dokonany przez B. Hornowskiego opisujący cztery fazy rozwojowe. Szczegółowość i wnikliwy opis cech charakterystycznych dla poszczególnych etapów rozwoju twórczości z uwzględnieniem rozwoju rysunku postaci ludzkiej, zawartych w tym podziale jest bardzo istotna dla potrzeb niniejszego opracowania.
OKRES BAZGROT-DO OKOŁO 3 ROKU ZYCIA
Trudno ustalić dokładny wiek , w którym dziecko dokonuje pierwszych prób plastycznych .Ogromny wpływ na to mają postawy osób z najbliższego otoczenia szczególnie rodziców i rodzeństwa. Badania wykazują, że dziecko zaczyna bazgrać w wieku około 2 lat i trwa to do około 4 roku życia. Bazgranie jest wyrazem fizycznego i umysłowego rozwoju. Zdarza się, że dziecko bazgrze nie patrząc na kartkę. Pierwsze kreski powstają mechanicznie, dzięki rytmicznym ruchom ręki, bez kontroli wzroku .Dziecko w początkach rysunku pasjonuje się fizycznym ruchem ręki, dopiero później dostrzega zmiany zachodzące pod jego wpływem. Około 3 roku życia, w bazgrotach można doszukiwać się podobieństw do przedmiotów, które ono widzi i chce narysować. Pierwsze rysunki, to zwykle zygzaki wykonane ruchem całego ramienia, z czasem linie stają się mniejsze, pojawiają się spiralne wzory. Kiedy dziecko bardziej opanuje ruchy ręki powstają linie pionowe, poziome i koła.
W tej fazie rozwoju „..dziecko nie ma żadnych twórczych intencji poza wykonaniem spontanicznych ruchów ołówkiem na papierze.” ( Hornowski.B.1982 s.115) Nie potrafi ono oddać form świata, który obserwuje, kreśli linie krzyżujące się w dowolny sposób. Około 3 roku życia dziecko zaczyna nazywać swoje bazgroty, chociaż jeszcze często zmienia określenie treści rysunku.
OKRES PRZEDSZKOLNY- OD 3 DO 6 LAT ŻYCIA FAZA PRZEDSCHEMATYCZNA
Około 4 roku życia dziecko zaczyna posługiwać się bazgrotą przedmiotową. Z chwilą zamknięcia koła, po dodaniu kilku kresek powstaje pierwszy portret postaci. W pierwszym etapie dominuje forma przejściowa nosząca cechy bazgroty przedmiotowej i jednocześnie schematów konturowych. Jest to forma postaci ludzkiej pozwalająca na jej identyfikację. Tułów łączy się bezpośrednio z głową i kończynami. Głowa jest najważniejszą częścią rysunku , ma kształt koła lub kwadratu. Owal ust zaczyna pojawiać się dopiero w rysunkach sześciolatków, nie ma rysunku warg. Nos przedstawiany jest w jednym wymiarze za pomocą pionowej kreski lub jako dwie kropki imitujące otwory nosowe. Na tym etapie rozwoju dziecko nie potrafi wyodrębnić elementów budowy oka, pomija wiele szczegółów, nie rysuje brwi i rzęs. Początkowo oczy rysowane są jako dwa punkty, z czasem pojawia się owalny kontur oka. Kończyny mają kształt prostej kreski, a od 4 roku życia przypominają prostokąty. Pod koniec wieku przedszkolnego pojawiają się rysunki palców dłoni, ale ilość ich jest bardzo różna. Postaci ludzkie są sztywne i nieruchome, nie mają zachowanych proporcji. Dzieci wyodrębniają najważniejsze elementy postaci: głowę, kończyny i brzuch, ale często jeszcze nie lokalizują tych elementów prawidłowo. Trudno również rozpoznać czy postacie mają ubiór, czy też nie, ponieważ dziecko tworzy zasadnicze rusztowanie, nie uwzględniając poszczególnych części garderoby. Przedstawiane postacie ludzkie, to osoby z najbliższego otoczenia lub bohaterowie bajek.
OKRES WCZESNOSZKOLNY, OD 7 DO 11 LAT ŻYCI FAZA SCHEMATU
Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko umie już narysować człowieka i ma swój charakterystyczny schemat rysowania. Z roku na rok na skutek rozwoju umysłowego i fizycznego ulepsza ten schemat i umieszcza więcej szczegółów. Kształty postaci coraz bardziej przypominają elementy budowy ciała ludzkiego. Dziecko potrafi graficznie rozróżnić płeć i wiek postaci. Elementy i części ciała są lokalizowane i scalane prawidłowo. Głowa zaczyna przybierać swój charakterystyczny kształt, a twarz z okrągłej przyjmuje formę bardziej wydłużoną. Zaznacza się tendencja do naturalistycznego przedstawiania ust, kreskę zastępuje owal z lekkim zarysem warg. Nos rysowany jest jako kreska, ale w dwóch wymiarach, gdyż linia pionowa załamuje się w kierunku poziomym. W rysunku oczu pojawiają się brwi i rzęsy, kontur zaś jest już typowym odzwierciedleniem kształtu . W rysunku kończyn widoczne są zasadnicze zmiany – dziecko zaznacza stawy kolanowe i łokciowe. Ilość palców przedstawiona jest zawsze prawidłowo. Stopy rysowane są z profilu. Obserwuje się pierwsze próby zaznaczania ramion bioder i pasa. Szyja wyodrębniona jest już w większości rysunków, w prymitywnej formie dwóch pionowych kresek. Doskonali się sposób przedstawiania ubioru, ogólny kontur zastępują dwie części ubrania. W tym okresie ujawnia się tendencja do rysowania postaci z profilu w przeciwieństwie do poprzedniej fazy, gdzie najchętniej rysowano człowieka en face. Postać ukazywana jest statycznie, choć w wielu przypadkach dostrzegalne są początki wyrażania ruchu na przykład ręce umieszczone są poziomo w stosunku do ciała. Postęp w odniesieniu do dynamiki postaci ludzkiej koreluje z doskonaleniem się całego schematu. Stopniowo na bazie obserwacji, nabytych doświadczeń i wiedzy rysunek coraz bardziej się ulepsza.
OKRES STARSZEGO WIEKU SZKOLNEGO, OD 11 DO 15 LAT ŻYCIA FAZA REALIZMU
Dziecko w tym okresie rozwoju posiada już dość bogatą wiedzę o otaczającym świecie, większe doświadczenia i umiejętności manualne. Do tej pory posługiwało się własnymi schematami, które były jego własnym wytworem. Obecnie chce rysować tak jak widzi. W dalszym ciągu opiera się na schematach utrwalonych w poprzednich etapach życia, ale je doskonali zbliżając się stopniowo do naturalistycznego ujmowania postaci i przedmiotu. Rysunki postaci ludzkiej wykonywane są z dużą dokładnością, z zachowaniem proporcji wszystkich elementów. Z owalu wyłania się kształt głowy, ukazuje się broda i podbródek. .Usta nabierają prawidłowych kształtów, zaznaczone są wargi. Pod koniec omawianej fazy nos rysowany jest w dwóch wymiarach. Oczy sprawiają dziecku wiele problemów ,chce ono, żeby wyglądały naturalnie, ale nie umie jeszcze ukazać tego. Rysuje brwi i rzęsy, w niektórych pracach widoczne są źrenice. Nie ma już postaci pozbawionych szyi. Prosty kontur kończyn zostaje zastąpiony bardziej złożonym zawierającym wszystkie elementy budowy anatomicznej. Kształt i rozmiar kończyn jest prawidłowy ,a zaznaczone w nich stawy są zalążkiem uruchomienia postaci. Ubiór utrudnia dokładną analizę tułowia, widoczny staje się postęp w rysowaniu bioder i barków. Rozwój rysunku ubioru osiąga maksymalny poziom, ubiór wypełnia luki wynikające z niedoskonałości techniki rysowania. Postacie zróżnicowane są pod względem płci, a strój dobierany jest zgodnie z wiekiem i zawodem. W ustawieniu postaci istnieje duża różnorodność, dominuje profil, można spotkać też postacie przedstawione od tyłu, najczęściej są one dynamiczne - wyrażają ruch.
3. Charakterystyka osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym.
Osoby upośledzone umysłowo zaklasyfikowane według tego samego stopnia nie tworzą jednorodnej grupy. Bardzo różnią się między sobą cechami indywidualnymi, ale także specyficznymi postaciami klinicznymi powstałych zaburzeń.
Upośledzeni umysłowo w stopniu umiarkowanym, to osoby z ilorazem inteligencji 35-40 –55. „Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu rozwoju intelektualnego 8-letniego dziecka. Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom dziesięciolatka, różnią się jednak od dziecka w tym wieku większym doświadczeniem życiowym, bowiem gdy osiągają ten poziom, są zazwyczaj dorośli.” ( Kirejczyk. K. 1981 s.110 )Gorzej, bo mniej dokładnie spostrzegają rzeczywistość- jest to wynikiem znacznego uszkodzenia centralnego układu nerwowego i współistniejących schorzeń. Spostrzeganie przebiega wolno, a zakres spostrzeżeń jest wąski, bowiem dotyczą one tylko tych przedmiotów i czynności, które budzą ich żywe zainteresowanie z racji koloru lub wielkości. Cechuje ich uwaga mimowolna, nietrwała i zmienna, koncentracja uwagi jest słaba. Wyobrażenia mają charakter konkretny i odtwórczy. W dużym stopniu zaburzona jest pamięć zarówno świeża jak i trwała, dominuje pamięć mechaniczna, nietrwała. Bardzo rzadko potrafią zapamiętać i odtworzyć informacje, pojawiają się zmyślenia. Na słabym poziomie jest zapamiętywanie treści powiązanych logicznie. U upośledzonych w tym stopniu występują ogromne trudności w tworzeniu pojęć. Ujmują oni tylko podobieństwa i różnice wynikające z zewnętrznych cech przedmiotów podając definicje użytkowe. Nie potrafią tworzyć pojęć abstrakcyjnych. Myślenie pozostaje na poziomie przedoperacyjnym i ma charakter konkretno - obrazowy. Obserwuje się sztywny tok myślenia i schematyzm myślowy, brak jest zdolności do dokonywania operacji logicznych. Bardzo często stwierdza się również zaburzenia mowy o charakterze artykulacyjnym, opóźnienie w rozwoju mowy i ubogie słownictwo. Ze względu na trudności w rozumieniu mowy upośledzeni słabo nawiązują kontakty z otoczeniem. Proces uczenia się jest bardzo powolny, niektórzy mogą opanować umiejętność czytania i pisania w zakresie dwóch klas szkoły specjalnej. Mają trudności w opanowaniu umiejętności adekwatnego zachowania się w sytuacjach społecznych z powodu niezrozumienia tych sytuacji.
Podobnie jak wszyscy odczuwają potrzebę kontaktu emocjonalnego i szacunku, są zdolni do wyrażania prostych uczuć. Większość osób upośledzonych umiarkowanie nie jest zdolna do rozumienia i odczuwania emocji wyższych, a trudność właściwego rozumienia zmian zachodzących w otoczeniu powoduje, że ich emocje są mało zróżnicowane i nieadekwatne do bodźca, który je wywołał. Na ogół potrafią wyrazić swoje potrzeby.
U osób tych bardzo zaburzona jest sfera motoryczna. Częste są zaburzenia koordynacji ruchowej i wzrokowo – ruchowej. Sprawność manualna na bardzo niskim poziomie. Wykonywane ruchy są niezborne i niezręczne, brak w nich precyzji i płynności. Częstym elementem dodatkowym jest istnienie stereotypii ruchowych. Upośledzeniu w tym stopniu towarzyszą często zmiany w wyglądzie zewnętrznym, przykurcz kończyn i niedowłady. Osoby te są na ogół samodzielne w samoobsłudze. Mogą same wykonywać proste czynności i współpracować z innymi, pod warunkiem, że wymagania stawiane im będą dostosowane do ich możliwości wykonawczych.
4. Problematyka badań
Problematyka prowadzonych badań dotyczy charakterystyki rysunku postaci ludzkiej wykonanego przez młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu umiarkowanym i sprowadza się do odpowiedzi na pytanie: jakie są cechy charakterystyczne rysunku postaci ludzkiej wykonanego przez młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu umiarkowanym. Przy analizie rysunków brane były pod uwagę następujące ich cechy:
W literaturze metodologicznej wymienia się 3 sposoby doboru osób do badań:
celowy, losowy i ochotniczy. W badaniach dla dokonałam celowego doboru osób badanych, w oparciu o kryterium wieku (młodzież 15 –18 lat) oraz poziomu intelektualnego (upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym ).
Badania przeprowadzono w Zespole Szkół Specjalnych w Inowrocławiu, w I i II klasie „ życia „ Gimnazjum Specjalnego. Uczestnikami badań było 15 osób (5 dziewcząt i 10 chłopców ).
Badania przeprowadzono w szkole, w czasie zajęć lekcyjnych. Badający w obecności nauczyciela prowadzącego lekcję, po rozdaniu młodzieży potrzebnych materiałów (kartka od bloku rysunkowego, ołówek i kredki ) wydawał krótką instrukcję „Narysuj człowieka „ , nie udzielając żadnych dodatkowych wyjaśnień. Czas przeznaczony na wykonanie zadania wynosił 20 minut. Zebrane rysunki oceniał zespół złożony z 3 osób; badający oraz dwie nauczycielki z Gimnazjum Specjalnego według 13 ściśle określonych cech rysunków i ich wskaźników.
5.Wyniki badań
Ocena rysunków nie jest sprawą prostą, trudno zachować obiektywizm wydawanych opinii. W celu zobiektywizowania wyników, oceny wszystkich rysunków dokonywał zespół złożony z 3 osób. Przy ocenie rysunków postaci ludzkiej brano pod uwagę 13 cech, którym przypisano konkretne wskaźniki. Jak wynika z badań około 73% badanych potrafiło przedstawić postać człowieka, w 20% prac jest to forma głowonoga, charakterystyczna dla rysunków dzieci w wieku przedszkolnym, dla których to poszczególne części ciała są jeszcze mało istotne, liczy się człowiek jako cała istota. Lokalizacja elementów postaci w znaczącym stopniu, bo aż w 40% jest nieprawidłowa, ale dotyczy to nie tylko głowonogów, gdzie z założenia brak pewnych części, ale także w około 20% prac, które ukazywały postać na przykład ręce odchodzące od szyi bądź wyrastające ze środka tułowia.
Głowa ma kształt koła w 100% rysunków, młodzież upośledzona tak jak dzieci w młodszym wieku szkolnym nie wyodrębnia podbródka i nie rysuje owalu, który stanowi bardzo naturalistyczny obraz głowy. Jest ona nieproporcjonalnie duża w stosunku do reszty ciała, co może sugerować jej emocjonalną ważność w postrzeganiu ludzi przez osoby umysłowo upośledzone. W 1/3 badanych rysunków głowa łączy się bezpośrednio z tułowiem, brakuje szyi, natomiast w 66,67% szyja ma kształt prostokąta i jest zbyt długa. Sposób przedstawiania nosa - w 20% badanych prac nie ma go wcale, 33,33% młodzieży rysuje najprostszą jego formę, czyli prostą kreskę, a 46,67% przedstawia nos w dwóch wymiarach za pomocą linii łamanej.
Uzyskane wyniki odpowiadają opracowanym przez B. Hornowskiego badaniom rysunku nosa postaci ludzkiej wykonanego przez dzieci w przedziale wiekowym 7-11 lat, gdzie zaczyna się kształtować dwuwymiarowość w rysowaniu tego elementu twarzy. Oczy w badanych rysunkach ukazane są w 46,67% jako ogólny kontur, zaledwie jednak 20% ma zaznaczone brwi i rzęsy. 33,33% badanych ukazuje oczy jako kropki lub kółka.
Usta w przeważającej liczbie rysunków, bo aż w 86,67% mają kształt owalny, w żadnej z prac nie zaznaczono warg, a w 13,34% nie narysowano ust wcale, jakby stanowiły one bardzo mało istotny element twarzy. Tułów najczęściej, bo aż w 80% ma kształt prostokąta, zaledwie w 13,34% podjęto próby zaznaczenia barków i pasa, ale są to jeszcze bardzo nieudolne starania. W przeważającej części tułów stanowi bryłę, do której przyczepiono kończyny. Zarys ubioru tak jak w pracach dzieci w młodszym wieku szkolnym utrudnia analizę szczegółową budowy tułowia, ale wyraźnie wskazuje na istnienie wspólnych cech prac rysunku młodzieży upośledzonej z dziećmi w tym wieku.
W różny sposób przedstawiane są ręce. Ponad 50%stanowią kontury z zaznaczonymi palcami, chociaż ich ilość bywa najczęściej nieprawidłowa. 26,68% rysuje tylko kreski z wystającymi z nich palcami bądź bez nich, a 20% stanowią prace z pokazanym konturem ręki bez palców. Kończyny dolne w 86,67% to kontur z zaznaczonymi stopami, gdzie są one zwrócone piętami do siebie. Nieznaczny procent, bo zaledwie 6,67% nie ma nóg, a stopy stykają się bezpośrednio z nadmiernie wydłużonym tułowiem.
Ubiór postaci - w 60% jest to ogólny zarys stroju, a w 40% rysunków postać ma 2 części garderoby – górna część to bluzka, a dolna to w przeważającej części spódnica, mimo, że wśród badanych dominowali chłopcy100% rysowanych postaci znajduje się w pozycji en face, tyleż samo jest ukazanych statycznie, bez najmniejszych oznak ruchu.
Podsumowując opis wybranych cech rysunku postaci ludzkiej wykonanego przez młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu umiarkowanym i porównując otrzymane wyniki z informacjami zawartymi w rozdziale: „Rysunek postaci ludzkiej w poszczególnych etapach rozwojowych według B. Hornowskiego” należy podkreślić duże podobieństwo omawianych prac do rysunków dzieci w wieku od 7 do 11 lat, chociaż czasem pod koniec omawianej fazy rozwojowej dzieci prawidłowo rozwijające się intelektualnie bardziej swe rysunki doskonalą.
Zamieniają na przykład sztywne kontury kończyn w obraz bardziej naturalistyczny nadając im kształt przez zaznaczenie stawów. Rysują postać z profilu, a nie jak dotychczas tylko w ustawieniu frontalnym i zaczynają nadawać jej pewne znamiona ruchu przez uniesienie rąk bądź odwrócenie głowy.
O poprawnym spostrzeganiu i odzwierciedlaniu rzeczywistości decyduje prawidłowe funkcjonowanie aparatu odbierającego bodźce (zmysły), przewodzącego impulsy nerwowe oraz przetwarzającego i odbierającego informacje. U osób upośledzonych umysłowo istnieje globalny deficyt poznawczy wyrażający się zaburzeniami w sferze spostrzegania, myślenia, uwagi, pamięci i sprawności motorycznej, w tym także i manualnej. Znaczne uszkodzenie centralnego układu nerwowego, współwystępujące często schorzenia somatyczne, w tym narządów zmysłów sprawiają, że poznanie świata jest niepełne i ograniczone. Psycholog B.Inhelder opierając się na teorii rozwoju inteligencji J.Piageta osadziła funkcjonowanie dorosłych osób upośledzonych w stopniu umiarkowanym na etapie stadium przedoperacyjnego inteligencji intuicyjnej, charakterystycznego dla rozwoju dzieci w wieku od 7 do 9 roku życia. Analiza rysunków postaci ludzkiej potwierdza ich ogromne podobieństwa do prac dzieci w młodszym wieku szkolnym. Brak jeszcze w nich wyodrębnionych szczegółów budowy anatomicznej. W prymitywnej formie ukazane są poszczególne elementy twarzy, kończyny górne jak i dolne nie stanowią naturalistycznego obrazu, gdyż ukazany jest ich kontur. Postać jest jednowymiarowa, sztywna i pozbawiona życia. Wiedza o otaczającym świecie, możliwości intelektualne i manualne pozwalają młodzieży upośledzonej umysłowo rysować postać ludzką tak jak dzieciom prawidłowo rozwijającym się w początkowym okresie nauki szkolnej.
Bibliografia:
W spontanicznych rysunkach dziecko przedstawia to, co wie, o czym myśli i marzy. Rysując można kreować świat swych przeżyć, fantazji, dokonywać projekcji własnej osobowości.
Rysunki dzieci i młodzieży są bardzo dobrym materiałem do psychologicznej analizy, zawierają bowiem bogactwo elementów dotyczących formy, treści i koloru. Szczególne znaczenie diagnostyczne w badaniu dzieci i młodzieży ma rysunek postaci ludzkiej. „... dziecko rysując człowieka, kieruje się nie wyobraźnią wzrokową lub sprawnością manualną , ale przede wszystkim wiedzą i posiadanymi pojęciami. Dziecko rysuje to , co wie, a nie to, co widzi.” (Hornowski.B.1982 s.6 )
Rozumienie świata zależy od rozwoju procesów poznawczych, posiadanej wiedzy, doświadczeń i stosunku emocjonalnego do otoczenia. Osoby upośledzone umysłowo na skutek globalnego zaburzenia procesów intelektualnych, nie są w stanie odzwierciedlać rzeczywistości w sposób adekwatny. Zamierzeniem pracy jest ukazanie cech formalnych rysunku postaci ludzkiej wykonanego przez młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu umiarkowanym. Nie będzie to ocena rozwoju intelektualnego poszczególnych osób, ale grupowa analiza cech formalnych rysunków postaci ludzkiej ukazująca wpływ globalnego deficytu poznawczego na wykonane prace. Poddając analizie formalnej rysunki postaci można podjąć próbę ustalenia, co na danym poziomie rozwoju intelektualnego dziecko wie i w jaki sposób przekazuje to w wypowiedzi plastycznej.
1.Twórczość plastyczna dzieci
W przeciwieństwie do twórcy dorosłego, dziecko nie zna warsztatu , ani rzemiosła tworzenia. Dla dziecka najistotniejszy jest proces powstawania pracy, a nie ostateczny wynik. Dziecko z natury jest twórcą, bowiem adaptacja jego do świata następuje w sposób progresywny i ciągły, dzięki mechanizmom przyswajania i przystosowania. Naśladując zdobywa określony zasób wiedzy i sposoby postępowania, ale naśladownictwo to ma zawsze charakter osobistej interpretacji elementów rzeczywistości, a nie tylko biernego odtwarzania wzorców. „Twórcza aktywność dziecka zyskuje swój istotny sens biologiczny właśnie dzięki tej życiowej potrzebie wzrastania, całkowicie zwróconego ku przyszłości i będącego przekraczaniem samego siebie.” (Gloton.R., Clero.C.,1976 s.58) Twórczość plastyczna jest zjawiskiem spontanicznej i ekspresyjnej działalności człowieka, stanowi zabawę twórczą, która dla ludzi dorosłych jest źródłem wiedzy o samym autorze. Analiza rysunków dziecięcych wykazuje, że ich treść i forma zmieniają się wraz z dojrzewaniem intelektualnym. Pierwsze kompozycje plastyczne to abstrakcje, będące odzwierciedleniem mało skoordynowanych ruchów ręki .Z chwilą rozpoczęcia kontroli nad ruchami dłoni powstają kształty i ich kompozycje. Pierwszym motywem w rysunku tematycznym staje się człowiek, a ściślej biorąc jego postać. Dopiero kolejnym etapem jest tworzenie pejzaży, martwej natury i scen rodzajowych.
Dziecko rozwija się dynamicznie – dojrzewa, wraz z nim zmienia się – dojrzewa jego twórczość. Na proces twórczy składa się szereg czynności psychicznych i manualnych, mniej lub bardziej uświadomionych, do których zalicza się wiedzę, wyobraźnię, emocje i motywację. W wyniku działania tych czynników dochodzi do rzutowania osobowości autora. Ekspresja dziecięca ma charakter odkrywczy i kreacyjny, uczestniczą w niej poszczególne receptory (wzroku, słuchu, dotyku), aktywizują się procesy poznawcze tj. spostrzeganie, pamięć, uwaga, myślenie i wyobraźnia, oraz procesy emocjonalno- wolicjonalne. Z tych powodów właśnie wytwory prac dziecięcych stanową źródło wiedzy o nich i mogą być traktowane jako narzędzia do określania poziomu rozwoju intelektualnego i emocjonalnego.
2. Rysunek postaci ludzkiej w poszczególnych etapach rozwoju dziecka w badaniach B. Hornowskiego
W miarę dojrzewania i wzrastania dziecka zmienia się sposób widzenia i odczuwania rzeczywistości we wszystkich jej aspektach, także i w zakresie twórczości plastycznej. W swoich pracach, stawiając jakby krok za krokiem, ukazuje takie widzenie świata, na jakie pozwala mu poziom wiedzy i indywidualne możliwości. Nie sposób określić dokładnie, w którym momencie kończy, a w którym zaczyna się kolejny etap, ponieważ rozwój aktywności twórczej jest permanentny, ale u każdego przebiega indywidualnie. W literaturze dotyczącej twórczości plastycznej dzieci podejmowano liczne próby periodyzacji w celu ustalenia, istotnych, charakterystycznych cech tejże aktywności, w określonych przedziałach wiekowych. Ze względu na kompleksową i dogłębną analizę całokształtu twórczości plastycznej dzieci i młodzieży popartą wieloletnimi badaniami szerzej omówiony zostanie podział dokonany przez B. Hornowskiego opisujący cztery fazy rozwojowe. Szczegółowość i wnikliwy opis cech charakterystycznych dla poszczególnych etapów rozwoju twórczości z uwzględnieniem rozwoju rysunku postaci ludzkiej, zawartych w tym podziale jest bardzo istotna dla potrzeb niniejszego opracowania.
OKRES BAZGROT-DO OKOŁO 3 ROKU ZYCIA
Trudno ustalić dokładny wiek , w którym dziecko dokonuje pierwszych prób plastycznych .Ogromny wpływ na to mają postawy osób z najbliższego otoczenia szczególnie rodziców i rodzeństwa. Badania wykazują, że dziecko zaczyna bazgrać w wieku około 2 lat i trwa to do około 4 roku życia. Bazgranie jest wyrazem fizycznego i umysłowego rozwoju. Zdarza się, że dziecko bazgrze nie patrząc na kartkę. Pierwsze kreski powstają mechanicznie, dzięki rytmicznym ruchom ręki, bez kontroli wzroku .Dziecko w początkach rysunku pasjonuje się fizycznym ruchem ręki, dopiero później dostrzega zmiany zachodzące pod jego wpływem. Około 3 roku życia, w bazgrotach można doszukiwać się podobieństw do przedmiotów, które ono widzi i chce narysować. Pierwsze rysunki, to zwykle zygzaki wykonane ruchem całego ramienia, z czasem linie stają się mniejsze, pojawiają się spiralne wzory. Kiedy dziecko bardziej opanuje ruchy ręki powstają linie pionowe, poziome i koła.
W tej fazie rozwoju „..dziecko nie ma żadnych twórczych intencji poza wykonaniem spontanicznych ruchów ołówkiem na papierze.” ( Hornowski.B.1982 s.115) Nie potrafi ono oddać form świata, który obserwuje, kreśli linie krzyżujące się w dowolny sposób. Około 3 roku życia dziecko zaczyna nazywać swoje bazgroty, chociaż jeszcze często zmienia określenie treści rysunku.
OKRES PRZEDSZKOLNY- OD 3 DO 6 LAT ŻYCIA FAZA PRZEDSCHEMATYCZNA
Około 4 roku życia dziecko zaczyna posługiwać się bazgrotą przedmiotową. Z chwilą zamknięcia koła, po dodaniu kilku kresek powstaje pierwszy portret postaci. W pierwszym etapie dominuje forma przejściowa nosząca cechy bazgroty przedmiotowej i jednocześnie schematów konturowych. Jest to forma postaci ludzkiej pozwalająca na jej identyfikację. Tułów łączy się bezpośrednio z głową i kończynami. Głowa jest najważniejszą częścią rysunku , ma kształt koła lub kwadratu. Owal ust zaczyna pojawiać się dopiero w rysunkach sześciolatków, nie ma rysunku warg. Nos przedstawiany jest w jednym wymiarze za pomocą pionowej kreski lub jako dwie kropki imitujące otwory nosowe. Na tym etapie rozwoju dziecko nie potrafi wyodrębnić elementów budowy oka, pomija wiele szczegółów, nie rysuje brwi i rzęs. Początkowo oczy rysowane są jako dwa punkty, z czasem pojawia się owalny kontur oka. Kończyny mają kształt prostej kreski, a od 4 roku życia przypominają prostokąty. Pod koniec wieku przedszkolnego pojawiają się rysunki palców dłoni, ale ilość ich jest bardzo różna. Postaci ludzkie są sztywne i nieruchome, nie mają zachowanych proporcji. Dzieci wyodrębniają najważniejsze elementy postaci: głowę, kończyny i brzuch, ale często jeszcze nie lokalizują tych elementów prawidłowo. Trudno również rozpoznać czy postacie mają ubiór, czy też nie, ponieważ dziecko tworzy zasadnicze rusztowanie, nie uwzględniając poszczególnych części garderoby. Przedstawiane postacie ludzkie, to osoby z najbliższego otoczenia lub bohaterowie bajek.
OKRES WCZESNOSZKOLNY, OD 7 DO 11 LAT ŻYCI FAZA SCHEMATU
Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko umie już narysować człowieka i ma swój charakterystyczny schemat rysowania. Z roku na rok na skutek rozwoju umysłowego i fizycznego ulepsza ten schemat i umieszcza więcej szczegółów. Kształty postaci coraz bardziej przypominają elementy budowy ciała ludzkiego. Dziecko potrafi graficznie rozróżnić płeć i wiek postaci. Elementy i części ciała są lokalizowane i scalane prawidłowo. Głowa zaczyna przybierać swój charakterystyczny kształt, a twarz z okrągłej przyjmuje formę bardziej wydłużoną. Zaznacza się tendencja do naturalistycznego przedstawiania ust, kreskę zastępuje owal z lekkim zarysem warg. Nos rysowany jest jako kreska, ale w dwóch wymiarach, gdyż linia pionowa załamuje się w kierunku poziomym. W rysunku oczu pojawiają się brwi i rzęsy, kontur zaś jest już typowym odzwierciedleniem kształtu . W rysunku kończyn widoczne są zasadnicze zmiany – dziecko zaznacza stawy kolanowe i łokciowe. Ilość palców przedstawiona jest zawsze prawidłowo. Stopy rysowane są z profilu. Obserwuje się pierwsze próby zaznaczania ramion bioder i pasa. Szyja wyodrębniona jest już w większości rysunków, w prymitywnej formie dwóch pionowych kresek. Doskonali się sposób przedstawiania ubioru, ogólny kontur zastępują dwie części ubrania. W tym okresie ujawnia się tendencja do rysowania postaci z profilu w przeciwieństwie do poprzedniej fazy, gdzie najchętniej rysowano człowieka en face. Postać ukazywana jest statycznie, choć w wielu przypadkach dostrzegalne są początki wyrażania ruchu na przykład ręce umieszczone są poziomo w stosunku do ciała. Postęp w odniesieniu do dynamiki postaci ludzkiej koreluje z doskonaleniem się całego schematu. Stopniowo na bazie obserwacji, nabytych doświadczeń i wiedzy rysunek coraz bardziej się ulepsza.
OKRES STARSZEGO WIEKU SZKOLNEGO, OD 11 DO 15 LAT ŻYCIA FAZA REALIZMU
Dziecko w tym okresie rozwoju posiada już dość bogatą wiedzę o otaczającym świecie, większe doświadczenia i umiejętności manualne. Do tej pory posługiwało się własnymi schematami, które były jego własnym wytworem. Obecnie chce rysować tak jak widzi. W dalszym ciągu opiera się na schematach utrwalonych w poprzednich etapach życia, ale je doskonali zbliżając się stopniowo do naturalistycznego ujmowania postaci i przedmiotu. Rysunki postaci ludzkiej wykonywane są z dużą dokładnością, z zachowaniem proporcji wszystkich elementów. Z owalu wyłania się kształt głowy, ukazuje się broda i podbródek. .Usta nabierają prawidłowych kształtów, zaznaczone są wargi. Pod koniec omawianej fazy nos rysowany jest w dwóch wymiarach. Oczy sprawiają dziecku wiele problemów ,chce ono, żeby wyglądały naturalnie, ale nie umie jeszcze ukazać tego. Rysuje brwi i rzęsy, w niektórych pracach widoczne są źrenice. Nie ma już postaci pozbawionych szyi. Prosty kontur kończyn zostaje zastąpiony bardziej złożonym zawierającym wszystkie elementy budowy anatomicznej. Kształt i rozmiar kończyn jest prawidłowy ,a zaznaczone w nich stawy są zalążkiem uruchomienia postaci. Ubiór utrudnia dokładną analizę tułowia, widoczny staje się postęp w rysowaniu bioder i barków. Rozwój rysunku ubioru osiąga maksymalny poziom, ubiór wypełnia luki wynikające z niedoskonałości techniki rysowania. Postacie zróżnicowane są pod względem płci, a strój dobierany jest zgodnie z wiekiem i zawodem. W ustawieniu postaci istnieje duża różnorodność, dominuje profil, można spotkać też postacie przedstawione od tyłu, najczęściej są one dynamiczne - wyrażają ruch.
3. Charakterystyka osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym.
Osoby upośledzone umysłowo zaklasyfikowane według tego samego stopnia nie tworzą jednorodnej grupy. Bardzo różnią się między sobą cechami indywidualnymi, ale także specyficznymi postaciami klinicznymi powstałych zaburzeń.
Upośledzeni umysłowo w stopniu umiarkowanym, to osoby z ilorazem inteligencji 35-40 –55. „Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu rozwoju intelektualnego 8-letniego dziecka. Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom dziesięciolatka, różnią się jednak od dziecka w tym wieku większym doświadczeniem życiowym, bowiem gdy osiągają ten poziom, są zazwyczaj dorośli.” ( Kirejczyk. K. 1981 s.110 )Gorzej, bo mniej dokładnie spostrzegają rzeczywistość- jest to wynikiem znacznego uszkodzenia centralnego układu nerwowego i współistniejących schorzeń. Spostrzeganie przebiega wolno, a zakres spostrzeżeń jest wąski, bowiem dotyczą one tylko tych przedmiotów i czynności, które budzą ich żywe zainteresowanie z racji koloru lub wielkości. Cechuje ich uwaga mimowolna, nietrwała i zmienna, koncentracja uwagi jest słaba. Wyobrażenia mają charakter konkretny i odtwórczy. W dużym stopniu zaburzona jest pamięć zarówno świeża jak i trwała, dominuje pamięć mechaniczna, nietrwała. Bardzo rzadko potrafią zapamiętać i odtworzyć informacje, pojawiają się zmyślenia. Na słabym poziomie jest zapamiętywanie treści powiązanych logicznie. U upośledzonych w tym stopniu występują ogromne trudności w tworzeniu pojęć. Ujmują oni tylko podobieństwa i różnice wynikające z zewnętrznych cech przedmiotów podając definicje użytkowe. Nie potrafią tworzyć pojęć abstrakcyjnych. Myślenie pozostaje na poziomie przedoperacyjnym i ma charakter konkretno - obrazowy. Obserwuje się sztywny tok myślenia i schematyzm myślowy, brak jest zdolności do dokonywania operacji logicznych. Bardzo często stwierdza się również zaburzenia mowy o charakterze artykulacyjnym, opóźnienie w rozwoju mowy i ubogie słownictwo. Ze względu na trudności w rozumieniu mowy upośledzeni słabo nawiązują kontakty z otoczeniem. Proces uczenia się jest bardzo powolny, niektórzy mogą opanować umiejętność czytania i pisania w zakresie dwóch klas szkoły specjalnej. Mają trudności w opanowaniu umiejętności adekwatnego zachowania się w sytuacjach społecznych z powodu niezrozumienia tych sytuacji.
Podobnie jak wszyscy odczuwają potrzebę kontaktu emocjonalnego i szacunku, są zdolni do wyrażania prostych uczuć. Większość osób upośledzonych umiarkowanie nie jest zdolna do rozumienia i odczuwania emocji wyższych, a trudność właściwego rozumienia zmian zachodzących w otoczeniu powoduje, że ich emocje są mało zróżnicowane i nieadekwatne do bodźca, który je wywołał. Na ogół potrafią wyrazić swoje potrzeby.
U osób tych bardzo zaburzona jest sfera motoryczna. Częste są zaburzenia koordynacji ruchowej i wzrokowo – ruchowej. Sprawność manualna na bardzo niskim poziomie. Wykonywane ruchy są niezborne i niezręczne, brak w nich precyzji i płynności. Częstym elementem dodatkowym jest istnienie stereotypii ruchowych. Upośledzeniu w tym stopniu towarzyszą często zmiany w wyglądzie zewnętrznym, przykurcz kończyn i niedowłady. Osoby te są na ogół samodzielne w samoobsłudze. Mogą same wykonywać proste czynności i współpracować z innymi, pod warunkiem, że wymagania stawiane im będą dostosowane do ich możliwości wykonawczych.
4. Problematyka badań
Problematyka prowadzonych badań dotyczy charakterystyki rysunku postaci ludzkiej wykonanego przez młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu umiarkowanym i sprowadza się do odpowiedzi na pytanie: jakie są cechy charakterystyczne rysunku postaci ludzkiej wykonanego przez młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu umiarkowanym. Przy analizie rysunków brane były pod uwagę następujące ich cechy:
- schemat postaci
- lokalizacja elementów postaci
- rysunek głowy
- rysunek szyi
- rysunek nosa
- rysunek oka
- rysunek ust
- rysunek tułowia
- rysunek kończyn górnych
- rysunek kończyn dolnych
- ubiór postaci
- ustawienie postaci
- dynamika postaci
W literaturze metodologicznej wymienia się 3 sposoby doboru osób do badań:
celowy, losowy i ochotniczy. W badaniach dla dokonałam celowego doboru osób badanych, w oparciu o kryterium wieku (młodzież 15 –18 lat) oraz poziomu intelektualnego (upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym ).
Badania przeprowadzono w Zespole Szkół Specjalnych w Inowrocławiu, w I i II klasie „ życia „ Gimnazjum Specjalnego. Uczestnikami badań było 15 osób (5 dziewcząt i 10 chłopców ).
Badania przeprowadzono w szkole, w czasie zajęć lekcyjnych. Badający w obecności nauczyciela prowadzącego lekcję, po rozdaniu młodzieży potrzebnych materiałów (kartka od bloku rysunkowego, ołówek i kredki ) wydawał krótką instrukcję „Narysuj człowieka „ , nie udzielając żadnych dodatkowych wyjaśnień. Czas przeznaczony na wykonanie zadania wynosił 20 minut. Zebrane rysunki oceniał zespół złożony z 3 osób; badający oraz dwie nauczycielki z Gimnazjum Specjalnego według 13 ściśle określonych cech rysunków i ich wskaźników.
5.Wyniki badań
Ocena rysunków nie jest sprawą prostą, trudno zachować obiektywizm wydawanych opinii. W celu zobiektywizowania wyników, oceny wszystkich rysunków dokonywał zespół złożony z 3 osób. Przy ocenie rysunków postaci ludzkiej brano pod uwagę 13 cech, którym przypisano konkretne wskaźniki. Jak wynika z badań około 73% badanych potrafiło przedstawić postać człowieka, w 20% prac jest to forma głowonoga, charakterystyczna dla rysunków dzieci w wieku przedszkolnym, dla których to poszczególne części ciała są jeszcze mało istotne, liczy się człowiek jako cała istota. Lokalizacja elementów postaci w znaczącym stopniu, bo aż w 40% jest nieprawidłowa, ale dotyczy to nie tylko głowonogów, gdzie z założenia brak pewnych części, ale także w około 20% prac, które ukazywały postać na przykład ręce odchodzące od szyi bądź wyrastające ze środka tułowia.
Głowa ma kształt koła w 100% rysunków, młodzież upośledzona tak jak dzieci w młodszym wieku szkolnym nie wyodrębnia podbródka i nie rysuje owalu, który stanowi bardzo naturalistyczny obraz głowy. Jest ona nieproporcjonalnie duża w stosunku do reszty ciała, co może sugerować jej emocjonalną ważność w postrzeganiu ludzi przez osoby umysłowo upośledzone. W 1/3 badanych rysunków głowa łączy się bezpośrednio z tułowiem, brakuje szyi, natomiast w 66,67% szyja ma kształt prostokąta i jest zbyt długa. Sposób przedstawiania nosa - w 20% badanych prac nie ma go wcale, 33,33% młodzieży rysuje najprostszą jego formę, czyli prostą kreskę, a 46,67% przedstawia nos w dwóch wymiarach za pomocą linii łamanej.
Uzyskane wyniki odpowiadają opracowanym przez B. Hornowskiego badaniom rysunku nosa postaci ludzkiej wykonanego przez dzieci w przedziale wiekowym 7-11 lat, gdzie zaczyna się kształtować dwuwymiarowość w rysowaniu tego elementu twarzy. Oczy w badanych rysunkach ukazane są w 46,67% jako ogólny kontur, zaledwie jednak 20% ma zaznaczone brwi i rzęsy. 33,33% badanych ukazuje oczy jako kropki lub kółka.
Usta w przeważającej liczbie rysunków, bo aż w 86,67% mają kształt owalny, w żadnej z prac nie zaznaczono warg, a w 13,34% nie narysowano ust wcale, jakby stanowiły one bardzo mało istotny element twarzy. Tułów najczęściej, bo aż w 80% ma kształt prostokąta, zaledwie w 13,34% podjęto próby zaznaczenia barków i pasa, ale są to jeszcze bardzo nieudolne starania. W przeważającej części tułów stanowi bryłę, do której przyczepiono kończyny. Zarys ubioru tak jak w pracach dzieci w młodszym wieku szkolnym utrudnia analizę szczegółową budowy tułowia, ale wyraźnie wskazuje na istnienie wspólnych cech prac rysunku młodzieży upośledzonej z dziećmi w tym wieku.
W różny sposób przedstawiane są ręce. Ponad 50%stanowią kontury z zaznaczonymi palcami, chociaż ich ilość bywa najczęściej nieprawidłowa. 26,68% rysuje tylko kreski z wystającymi z nich palcami bądź bez nich, a 20% stanowią prace z pokazanym konturem ręki bez palców. Kończyny dolne w 86,67% to kontur z zaznaczonymi stopami, gdzie są one zwrócone piętami do siebie. Nieznaczny procent, bo zaledwie 6,67% nie ma nóg, a stopy stykają się bezpośrednio z nadmiernie wydłużonym tułowiem.
Ubiór postaci - w 60% jest to ogólny zarys stroju, a w 40% rysunków postać ma 2 części garderoby – górna część to bluzka, a dolna to w przeważającej części spódnica, mimo, że wśród badanych dominowali chłopcy100% rysowanych postaci znajduje się w pozycji en face, tyleż samo jest ukazanych statycznie, bez najmniejszych oznak ruchu.
Podsumowując opis wybranych cech rysunku postaci ludzkiej wykonanego przez młodzież upośledzoną umysłowo w stopniu umiarkowanym i porównując otrzymane wyniki z informacjami zawartymi w rozdziale: „Rysunek postaci ludzkiej w poszczególnych etapach rozwojowych według B. Hornowskiego” należy podkreślić duże podobieństwo omawianych prac do rysunków dzieci w wieku od 7 do 11 lat, chociaż czasem pod koniec omawianej fazy rozwojowej dzieci prawidłowo rozwijające się intelektualnie bardziej swe rysunki doskonalą.
Zamieniają na przykład sztywne kontury kończyn w obraz bardziej naturalistyczny nadając im kształt przez zaznaczenie stawów. Rysują postać z profilu, a nie jak dotychczas tylko w ustawieniu frontalnym i zaczynają nadawać jej pewne znamiona ruchu przez uniesienie rąk bądź odwrócenie głowy.
O poprawnym spostrzeganiu i odzwierciedlaniu rzeczywistości decyduje prawidłowe funkcjonowanie aparatu odbierającego bodźce (zmysły), przewodzącego impulsy nerwowe oraz przetwarzającego i odbierającego informacje. U osób upośledzonych umysłowo istnieje globalny deficyt poznawczy wyrażający się zaburzeniami w sferze spostrzegania, myślenia, uwagi, pamięci i sprawności motorycznej, w tym także i manualnej. Znaczne uszkodzenie centralnego układu nerwowego, współwystępujące często schorzenia somatyczne, w tym narządów zmysłów sprawiają, że poznanie świata jest niepełne i ograniczone. Psycholog B.Inhelder opierając się na teorii rozwoju inteligencji J.Piageta osadziła funkcjonowanie dorosłych osób upośledzonych w stopniu umiarkowanym na etapie stadium przedoperacyjnego inteligencji intuicyjnej, charakterystycznego dla rozwoju dzieci w wieku od 7 do 9 roku życia. Analiza rysunków postaci ludzkiej potwierdza ich ogromne podobieństwa do prac dzieci w młodszym wieku szkolnym. Brak jeszcze w nich wyodrębnionych szczegółów budowy anatomicznej. W prymitywnej formie ukazane są poszczególne elementy twarzy, kończyny górne jak i dolne nie stanowią naturalistycznego obrazu, gdyż ukazany jest ich kontur. Postać jest jednowymiarowa, sztywna i pozbawiona życia. Wiedza o otaczającym świecie, możliwości intelektualne i manualne pozwalają młodzieży upośledzonej umysłowo rysować postać ludzką tak jak dzieciom prawidłowo rozwijającym się w początkowym okresie nauki szkolnej.
Bibliografia:
1. Boczar. K. (1982 ), Młodzież umysłowo upośledzona w rodzinie i w środowisku pracy, Warszawa, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych
2. Doroszewska, J. (1981), Pedagogika specjalna, Wrocław – Warszawa – Kraków –Gdańsk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
3. Dykcik, W. (red.) (1998), Pedagogika specjalna, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
4. Gloton, R. Clero, C.(1976), Twórcza aktywność dziecka, Warszawa, WsiP.
5. Hornowski, B. (1982), Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej, Warszawa- Wrocław – Kraków – Gdańsk – Łódź, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
6. Kirejczyk, K. (red.) (1981), Upośledzenie umysłowe- Pedagogika, PWN.
7. Lowenfeld, V. Brittain, W. L. (1977), Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa,PWN.
8. Pilecki, J. (red.) (2000), Usprawnianie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, Kraków,
9. Popek, S. (1978), Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Warszawa, WSiP.
10. Rembowski, J. (1986), Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, Warszawa, PWN.
11. Sęk, H. (red.) (1984), Metody projekcyjne tradycja i współczesność, Poznań, UAM.
12. Sękowska, Z. (1985), Pedagogika specjalna, Warszawa, PWN.
13. Skorny, Z.(1984), Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa, WSiP.
14. Trojanowska, A. (1983), Dziecko i plastyka, Warszawa, WSiP.
