Rozwój płodu: jak rozwijają się zmysły dziecka?

Dziecko zaczyna czuć i reagować na różnorodne bodźce już dużo wcześniej zanim pojawi się na świecie. Zmysły w życiu płodowym – dotyk, równowaga, węch, smak, słuch i wzrok – zaczynają funkcjonować właśnie w tej kolejności, a rozwój każdego z nich jest od siebie zależny. 

Wszystkie zmysły rozpoczynają swoją pracę już w drugim trymestrze ciąży. Wtedy zaczynają się również tworzyć powiązania między nimi. Różnorodne czynniki zewnętrzne oddziałują na to, jak w danej chwili czuje się dziecko. Nagła zmiana oświetlenia, temperatury czy silne dźwięki wpływają na zwiększoną ruchliwość płodu, który stara się w ten sposób wyrazić niepokój spowodowany naruszeniem jego naturalnych warunków życia. Prześledźmy, jak kształtują się zmysły dziecka.

Dotyk

Dotyk to najszybciej rozwijający się zmysł człowieka. Ciało dziecka staje się na nie szczególnie wrażliwe już między 14. a 15. tygodniem ciąży. Badania przeprowadzane od 1932 roku w Departamencie Anatomii w University of Pittsburgh School of Medicine dowiodły, że lekkie podrażnienie warg dziecka już w 7. tygodniu od zapłodnienia, powoduje reakcję w postaci ruchów tułowia. Szczególnie wrażliwa na dotyk jest twarz dziecka, a malec w ciągu swojego życia płodowego często gładzi się po polikach. Dziecko dotyka przede wszystkim siebie, ścian macicy, łożyska, pępowiny (bardzo lubi się nią bawić, dzięki temu ćwiczy też odruch chwytania, który kształtuje się od 15. tygodnia ciąży). Już po 9. tygodniu od zapłodnienia maluch potrafi zaciskać pięść, a po 28. tygodniu na jego palcach tworzą się opuszki. Pod koniec pierwszego trymestru dziecko zaczyna reagować na bodźce pochodzące z zewnątrz i można mieć pewność, że kiedy matka przykłada dłoń do brzucha, maleństwo zbliża się do jego ścianki i odczuwa ciepło matczynej dłoni.

Równowaga

Pod koniec drugiego trymestru receptory równowagi są w pełni dojrzałe, ich rozmiar i funkcje są już prawidłowe. Już w 8. tygodniu ciąży kształtuje się błędnik odpowiedzialny za prawidłowe funkcjonowanie tego zmysłu. Spośród wszystkich ruchów, które wykonuje matka, malec najbardziej lubi rytmiczne kołysanie (np. podczas marszu), niepokoją go natomiast gwałtowne ruchy.

Węch

Zawiązki nosa zaczynają się kształtować już w 4. tygodniu ciąży. Trzy tygodnie później powstają nozdrza, natomiast w 9. tygodniu pojawia się nerw węchowy oraz dziurki w nosie. W trzecim trymestrze malec dobrze odczuwa zapach płynu owodniowego. Jego skład chemiczny zależy od tego, jak odżywia się matka, co wpływa także na jego zapach (np. ostre przyprawy nadają mu specyficzną woń, którą dziecko czuje). Z możliwością odczuwania zapachów wiąże się również umiejętność wdychania oraz wydychania. Od 26. tygodnia ciąży dziecko potrafi wdychać oraz wydychać wody płodowe, dzięki czemu trenuje oddychanie.

Malec rodzi się ze zdolnością odróżniania zapachów przyjemnych od nieprzyjemnych (np. lubi woń wanilii, truskawek czy bananów, a negatywnie reaguje na amoniak lub ryby). Już od pierwszych chwil narodzin dzięki węchowi potrafi wyczuwać obecność matki – zapach jej piersi oraz mleka jest dla niego bardzo przyjemny.

Smak

Od drugiego trymestru dziecko reaguje na smak wód płodowych i zmianę ich ciśnienia, a jego kubki smakowe są aktywne już pod koniec pierwszego etapu ciąży. O intensywności połykania wód płodowych decyduje nie tylko głód, ale przede wszystkim ich słodki smak (smak gorzki, kwaśny, słony hamuje połykanie). Słodkie wody maluch połyka wolniej, ale i częściej, dzięki czemu ćwiczy funkcjonowanie układu pokarmowego (od 14. tygodnia malec połyka około 1 litra płynu owodniowego dziennie). Już w trakcie życia płodowego kształtują się nasze preferencje pokarmowe.

Słuch

Narząd słuchu kształtuje się bardzo wcześnie, pęcherzyki słuchowe pojawiają się już w 3. tygodniu ciąży. W 8. tygodniu ciąży zaczyna się proces unerwiania ucha wewnętrznego. Na tym etapie maluch ma już określony specyficzny kształt małżowiny usznej. Od czwartego miesiąca ciąży zaczyna funkcjonować narząd Cortiego, w którym są zamieszczone receptory słuchowe. Już w drugim trymestrze dziecko reaguje silnym ruchem oraz przyspieszeniem tętna na nagłą zmianę dźwięku. Głośność w łonie matki wynosi około 60-75 dB i wzrasta w momencie, gdy przyszła mama mówi oraz się porusza. Pomimo tego, że dziecko słyszy dźwięki dochodzące z zewnątrz, to właśnie głos matki jest dla niego najwyraźniejszy, choć nieco jest tłumiony przez jej tkanki. Płód zaczyna reagować na dźwięki między 4. a 5. miesiącem ciąży. Jego najczęstszą reakcją jest wzmożona aktywność ruchowa.

Liczne badania wykazały, że słuchanie muzyki w ciąży ma istotny wpływ na rozwój płodu. Dziecko najłatwiej przyswaja muzykę o niskich częstotliwościach, stąd kobietom w ciąży zaleca się słuchanie przede wszystkim takich instrumentów jak flet, wiolonczela czy fagot. Zdaniem naukowców dzieci najbardziej lubią słuchać muzyki spokojnej, której tempo i rytm są zbliżone do częstotliwości uderzeń serca człowieka. Dziecko potrafi także zapamiętywać muzykę słyszaną jeszcze zanim pojawi się na świecie. Po porodzie wpływa ona na niego uspokajająco.

Dzieci doskonale odczuwają także dźwięki płynące z rozmów, stąd istotne, aby będąc w ciąży mówić do niego, śpiewać i czytać na głos. Maluch przyzwyczaja się wówczas do głosu mamy, a słysząc go, uspokaja się, co ma także wpływ na budowanie więzi z malcem już po narodzinach. Między 7. a 8. miesiącem ciąży dziecko zapamiętuje głos mamy.

Zgodnie z amerykańskimi badaniami dotyczącymi sposobów reagowania dzieci na stres, te, które w okresie prenatalnym słabo reagowały na silny dźwięk w wiele lat po urodzeniu cechowały się stabilnością emocjonalną, skupiały się na konkretach i istocie jakiejś sprawy, bez nadmiernej fantazji. Tymczasem te dzieci, które gwałtownie i żywo reagowały na dźwięki z zewnątrz były ocenianie później jako nadpobudliwe, nadwrażliwe i reagujące uczuciowo na wiele bodźców, wykazywały się też bujną wyobraźnią i twórczością.

Wzrok

Od 19. dnia ciąży tworzą się oczy, a ich soczewkę można rozpoznać już 28. dnia. W 6. tygodniu powstaje barwnik, a dwa tygodnie później oczy zaczynają nabierać pigmentu. W 9. tygodniu tworzą się powieki, które na długo pozostają zamknięte i maluch wygląda tak, jakby spał. Oczy zaczynają przesuwać się z boków głowy do swojego właściwego miejsca. Po ukończeniu 9. tygodnia tworzą się źrenice. Jeszcze wcześniej – od 7. tygodnia – tworzą się zalążki nerwów wzrokowych. Ok. 26. tygodnia dziecko zaczyna otwierać oczy. Gałki oczne poruszają się wówczas na wszystkie strony, w górę, w dół, na boki oraz silnie reagują na światło.

W trzecim trymestrze dziecko potrafi rozróżniać cienie oraz reagować na docierające do niego światło. W środowisku śródmacicznym panuje półmrok, jednak eksperymenty dowiodły, że od 26. tygodnia dziecko potrafi gwałtownie reagować ruchem ciała oraz przyspieszeniem rytmu serca jeżeli na brzuch matki zostanie celowo skierowane silne światło. Dużo wcześniej, już od 16. tygodnia, malec reaguje na naturalne światło, np. gdy mama się opala.

Zapamiętywanie

W ostatnim trymestrze ciąży dziecko nabywa zdolność uczenia się i zapamiętywania. Każde nowe doświadczenie zmysłowe, każdy bodziec do niego docierający, wpływa na rozwój jego mózgu, w którym tworzy się sieć znaczących połączeń. Zapamiętywanie doświadczeń prenatalnych ma istotny wpływ na to, jak później postrzegamy świat.

Z zakresu równowagi tym, co zapamiętujemy, jest pozycja płodowa, która w późniejszym okresie daje każdemu rozluźnienie, a także uspokajające kołysanie (stąd usypiające działanie huśtawek, kołysek, hamaku, a także uwielbiane przez dzieci bujanie w ramionach rodzica).

Z okresu prenatalnego zapamiętujemy także dźwięki oraz smaki i zapachy, które w późniejszym okresie rozwoju dają uczucie bezpieczeństwa (np. zapach matki). Przyciemnione światło w pomieszczeniu, w którym znajduje się dziecko, przypomina warunki „świetlne”, jakie panowały w łonie matki.

Jak było już wspominane wcześniej, dziecko doskonale zapamiętuje w okresie prenatalnym głos matki, a również i ojca, jeżeli ten często do niego mówił. Pamięć słuchowa wiąże się również z tym, że w środowisku dwujęzycznym dziecko szybciej uczy się tego języka, którym matka częściej mówiła w okresie ciąży.

Dziecko z okresu prenatalnego zapamiętuje również różnorodne doświadczenia emocjonalne, na ogół związane ze stresem lub zadowoleniem. Stres matki wpływa na nasilenie się skurczów macicy, co z kolei przyczynia się do wzmożonej aktywności ruchowej dziecka, a permanentny stan niepokoju u matki powoduje ciągły dopływ do krwi dziecka charakterystycznych dla tego stanu substancji chemicznych, co nie pozostaje obojętne dla rozwoju jego układu nerwowego. Stan napięcia w okresie prenatalnym może wpłynąć później na problemy po urodzeniu, typu: częsta skłonność do płaczu, pobudliwość, trudności ze snem, czy też z uczeniem się w późniejszym etapie życia.