Lateralizacja

LATERALIZACJA
LATERALIZACJA – to postępujący w trakcie rozwoju ruchowego proces, w wyniku którego kształtuje się przewaga jednej strony ciała nad drugą. Lateralizację czynności nazywa się też „asymetrią funkcjonalną”. „Asymetria funkcjonalna półkul mózgowych rozwija się w ciągu życia dziecka. W kolejnych okresach rozwoju układu nerwowego dochodzi do ustalenia w mózgu lokalizacji poszczególnych funkcji”. Ze względu na krzyżowanie się większości szlaków nerwowych łączących mózg z narządami zmysłów i ruchu, czynności i funkcje powiązane są z półkulami w następującym porządku: prawa półkula kieruje pracą lewej strony ciała, a lewa półkula odpowiada za funkcjonowanie narządów po prawej stronie. Oprócz asymetrycznej przewagi funkcjonalnej jednej z półkul mózgowych może wystąpić sytuacja jej braku, co ma miejsce, gdy żadna z półkul nie wykazuje wyraźnej przewagi, dominacja wówczas nie występuje, obie półkule działają jakby ekwiwalentnie. Skutkuje to swoistymi konsekwencjami obserwowanymi w zachowaniu dziecka.
Rozpoznanie w wieku 5 lat;
RODZAJE LATERALIZACJI Uwzględnienie czynnika asymetrii funkcjonalnej mózgu bądź jego braku, prowadzi do wyodrębnienia dwóch modeli lateralizacji: jednorodnej i niejednorodnej. Każdy z rodzajów ma odrębne kategorie i formuły.
JEDNORODNA
PRAWORĘCZNA	LEWORĘCZNA	SKRZYŻOWANA
Gdy dziecko posługuje się prawą ręką w manipulacji, rysowaniu i pasaniu;
Prawą nogą przy skakaniu, kopaniu piłki;		Brak koordynacji wzrokowo-ruchowej;
Prawym okiem przy zaglądaniu do lunety czy małych otworów;		Brak odczytania mapy;
Prawym uchem przy słuchaniu tykania zegarka.		Może być obserwowana w zachowaniu dziecka jako leworęczność i prawooczność, czyli brak zdecydowanej przewagi narządów po jednej stronie ciała.
		Inną formą tego modelu jest praworęczne dziecko z dominującym lewym okiem.
		Należy podkreślić, iż każdy z narządów wykazuje wyraźną przewagę, ale występuje ona po przeciwnych stronach.
JEDNORODNA	NIEJEDNORODNA (SKRZYŻOWANA)	NIEUSTALONA (SŁABA)
- występuje, obserwujemy wyraźna przewaga jednej strony ciała nad drugą (np. lewooczność, leworęczność, lewonożność)	-  nie ma wyraźnej dominacji jednej strony nad drugą (np. gdy leworęczność występuje razem z prawoocznością i prawonożnością lub praworęczność z lewoocznością i prawonożnością). Istnieją różne kombinacje dominacji	- występuje u tzw. osób obustronnych, u których brak przewagi czynnościowej jednej strony nad drugą. Np. w przypadku osoby posługującej się prawą i lewą ręką w jednakowym stopniu
	- to taka, w której dominujące narządy ruchu i zmysłów znajdują się po obu stronach ciała, co powoduje zaburzenia współdziałania oka i ręki. Nieprawidłowa lateralizacja nie jest powodem do niepokoju, chyba że towarzyszą jej dodatkowe zaburzenia, np. motoryczne, orientacji w przestrzeni czy wtórne zaburzenia emocjonalne.	-  to taka, w której występuje brak funkcjonalnej dominacji jednej ze stron ciała. Oburęczność po 6. roku życia utrzymuje się do końca życia. U dzieci  obuocznych występują problemy z czytaniem, kiedy to czyta raz jedno raz drugie oko, zdarza się, że początek wyrazu czyta inne oko, a koniec inne, opuszczając litery wewnątrz wyrazu. Co za tym idzie dziecko czyta bardzo wolno i nie rozumie treści przeczytanego tekstu. Brak dominacji jednej ze stron ciała utrudnia też dziecku orientację w przestrzeni. W tym przypadku występuje również problemy z odwzorowywaniem figur, liter i cyfr podobnych pod względem kształtu, a więc trudności w nauce pisania i czytania.
Taka zdecydowana przewaga narządów ruchu i zmysłu po stronie prawej uwarunkowana jest dominacją lewej półkuli mózgu. Jeżeli dziecko preferuje w tych czynnościach odpowiednich narządów po lewej stronie ciała, jest zlateralizowanie lewostronne wskutek odwróconej dominacji półkulowej – z funkcjonalną przewaga półkuli prawej uwarunkowana jest dominacją lewej półkuli mózgu.
W przypadku braku ukształtowanej dominacji jednej z półkul, mamy do czynienia z lateralizacją skrzyżowaną bądź nieustaloną tzw. słabą. Lateralizacja nieustalona – manifestuje się „niezdecydowaniem” dziecka w zakresie prawej i lewej ręki przy czynnościach manualnych, co sprawia, że zmienia ono preferencje, a poziom grafomotoryczny obu kończyn jest jednakowo słaby. Dziecko także sprawia wrażenie, jakby miało raczej dwie lewe niż dwie prawe ręce; jest oburęczne, obunożne, obuoczne, ale tylko w obrębie jednej pary narządów. Dzieci oburęczne są najczęściej opóźnione w rozwoju ruchowym. Brak dominacji w zakresie rąk powoduje niezręczność manualną.
Istnieje podejrzenie o zaburzenie lateralizacji u dzieci, u których zauważyliśmy następujące objawy: dziecko posługuje się sprawniej lewą ręką, czasami posługuje się na równi obiema; słaba sprawność manualna, której może towarzyszyć ogólna niezręczność ciała; trudności w przyswajaniu pojęć określających kierunki przestrzenne;
BEZPOŚREDNIMI SKUTKAMI PRZESTAWIENIA Z LEWEJ RĘKI NA PRAWĄ SĄ
zaburzenia pamięci i koncentracji;
zaburzenia mowy;
trudności w czytaniu i poprawnym pisaniu (dysleksja, dysortografia, dysgrafia);
A także płaczliwość, lękliwość, nadpobudliwość psychomotoryczna, ataki złości, jąkanie, moczenie nocne.;
PRZEBIEG ROZWOJU LATERALIZACJI
do 3 miesiąca życia obserwujemy asymetrię złożeniową, która nie świadczy o dominacji jednej z półkul;
od 3 do 6 miesiąca życia występuje symetria zwierciadlana ruchów – dziecko wyciąga obie rączki po przedmiot;
po 6 miesiącu życia zauważamy pierwsze  przejawy preferowania jednej z rąk;
moment rozwoju chwytu jedną rączką
między 1 a 2 rokiem życia występuje osłabienie przejawów lateralizacji (rozwija się chód, który jest symetryczny, co oznacza, że angażuje obydwie półkule);
od 2 roku życia następuje  ponowny rozwój lateralizacji ( w tym okresie chód jest już czynnością automatyczną), przy czym praworęczności od 2 do 3 roku życia, leworęczności od 3do 4;
ostateczna dominacja czynności ruchowych ustala się do 6 roku życia;
ostateczny rozwój lewej półkuli kończy się około 7 roku życia. Jeżeli się opóźnia, dziecko może mieć problemy w nauce;
USTALANIE DOMINACJI RĘKI, NOGI, OKA
Ustalenie dominacji ręki – poproś dziecko, by obrysowywało szablon. Zadanie drugie – niech wkłada klocki do pudełka. Tu zwróć uwagę na wybór ręki, a także ich sprawność, tempo i precyzję w wykonywaniu zadania;
Ustalenie dominacji nogi – poproś dziecko, by skakało na jednej nodze. Zadanie drugie – niech kopnie leżący przed nim przedmiot. Zwróć uwagę na wybór nogi;
Ustalenie dominacji oka – poproś dziecko, żeby wzięło do ręki szklankę i spojrzało w nią jednym okiem (lub żeby zrobiło z rąk "lunetę" i też w nią zerknęło). Zwróć uwagę na wybór oka;
DZIECI Z NIEUSTALONĄ, SKRZYŻOWANĄ I LEWOSTRONNĄ LATERALIZACJĄ WYMAGAJĄ ĆWICZEŃ USPRAWNIAJĄCYCH:
koordynacji wzrokowo – ruchowej;
analizy i syntezy wzrokowej;
porządkowania od lewej do prawej zgodnie z kierunkiem czytania;
także ćwiczeń sekwencji ruchowych, wzrokowych i słuchowych oraz pamięci symultanicznej i sekwencyjnej;
PRZYCZYNY
PRAWOSTRONNA	LEWOSTRONNA	SKRZYŻOWANA
- Praworęczność zwykle ustala się około 2-3 roku życia dziecka	-  leworęczność w wieku ok. 3-4 lat
Ostatecznie dominacja czynności ruchowych ustala się do 6. roku, a proces lateralizacji zostaje zakończony w wieku szkolnym. Niekiedy istnieją pewne opóźnienia w tym procesie i dominacja ręki nie jest do końca ustalona. W takiej sytuacji mogą wystąpić liczne trudności w nauce u dziecka. Przyczyny zaburzeń lateralizacji mogą być różne. Podczas okresu prenatalnego jak i podczas porodu może dojść do wielu zaburzeń, skutkujących dysfunkcjami mózgu. Anoksja (niedotlenienie) oraz niewielkie wylewy są jednymi z najczęstszych przyczyn uszkodzenia mózgu w tym okresie. Uszkodzone zostają włókna neuronów ruchowych biegnących do kory mózgowej aż do rdzenia kręgowego. Poważne uszkodzenie może stać się przyczyną niedowładu spastycznego czyli porażenia mózgowego lub połowicznego czyli paraliżu prawej strony ciała. Wtedy to funkcje językowe i motoryczne przejmuje prawa strona mózgu, co za tym idzie dziecko może stać się leworęczne. Według Jane M. Healey za leworęczność i trudności w nauce odpowiada wczesny udar mózgu. Zdarza się, że udar dotknie prawej półkuli mózgu, co ma wpływ na spowolnienie lewej części ciała, a u dziecka ustali się praworęczność, zwana patologiczną praworęcznością. Istnieje jeszcze inna przyczyna faktu, że więcej przypadków leworęczności niż praworęczności jest patologicznych. Mianowicie lewa półkula mózgu rozwija się później i wolniej od prawej, inaczej zaopatrzona jest w krew i w związku z tym jest podatna na uszkodzenia podczas życia wewnątrzmacicznego. Najczęściej leworęczność uwarunkowana jest jednak genetycznie. Jeżeli jedno z rodziców jest leworęczne to istnieje duże prawdopodobieństwo, że dziecko również będzie leworęczne.
ROZPOZNAWANIE
·         Wywiad z rodzicami, podczas którego dowiadujemy się kiedy zauważono pierwsze symptomy zaburzeń, czy w rodzinie dziecka były osoby leworęczne, jak zachowuje się dziecko w sytuacjach, kiedy musi dokonać wyboru jednego z dwóch narządów zmysłu. Można zaobserwować, którą ręką je, rysuje, pisze, którą nogą kopie piłkę, którym okiem zagląda przez mały otwór. ·         określenie dominacji eksperymentalnie, polecenie dziecku, aby naśladowało wykonywanie codziennych czynności, narysowało dwa takie same przedmioty każdy inną ręką, skakało na jednej nodze, weszło na krzesło itp. Zebranie danych, poprzez zastosowanie metod diagnostycznych, pozwala uzyskać obraz lateralizacji występującej u dziecka i wybrać właściwy sposób pracy z dzieckiem. Kryteria, jakie należy brać pod uwagę przy wyborze metody pracy z dzieckiem z zaburzoną lateralizacją według Marty Bogdanowicz są następujące: ·         Poziom rozwoju umysłowego. Dzieci umysłowo upośledzone nie należy przyuczać na prawą rękę, ponieważ może to być dużym obciążeniem dla nich. ·         Model lateralizacji: jednorodny i niejednorodny. ·         Dominacja oka. W przypadku oburęczności i dominacji oka lewego wskazuje na potrzebę pozostawienia go przy lewej ręce, a w przypadku prawego, pozostawienia przy prawej. ·         Sprawność motoryczna obu rąk. Jeżeli lewa ręka jest przeciętnie sprawna, a prawa poniżej normy, nie wskazane jest przestawianie dziecka. ·         Postawa dziecka wobec własnej leworęczności. W przypadku zaobserwowania leworęczności należy wzmocnić ją przez usprawnienie lewej ręki, natomiast u oburęcznych wzmacniać rękę silniejszą.
ĆWICZENIA Z DZIEĆMI Z ZABURZONĄ LATERALIZACJĄ
Praca z dziećmi z zaburzoną lateralizacją polega na: ·         pomocy w ustaleniu dominacji stronnej; ·         utrwaleniu praworęczności u dzieci oburęcznych, szczególnie gdy dominuje u nich prawe oko; ·         wspieraniu aktywności lewej ręki w przypadku dziecka lewostronnego i usprawnieniu jej motoryczne; ·         przyswojeniu przez dziecko poprzez ćwiczenia prawidłowych nawyków ruchowych: właściwego sposobu trzymania ołówka, właściwego kierunku rysowania linii pionowych, poziomych, okręgów; ·         ćwiczeniu precyzji i szybkości ruchów, kształceniu zdolności kontrolowania napięcia mięśni i eliminowaniu niepotrzebnych ruchów; ·         usprawnianiu motoryki rąk za pomocą różnorodnych ćwiczeń graficznych na tablicy lub dużych arkuszach papieru z wykorzystaniem różnych przyborów do rysowania: ołówka, kredek woskowych, mazaków, kredy, itp.
W ramach zajęć korekcyjno-kompensacyjnych dla dzieci z zaburzoną lateralizacją należy zwrócić uwagę na: ·         usprawnianie motoryki rąk poprzez zabawy manualne typu nawlekanie koralików, lepienie z plasteliny, wydzieranki, kalkowanie, odwzorowywanie, rysowanie po śladzie, obrysowywanie kształtów, ubieranie się, sznurowanie butów, zapianie guzików, itp.; ·         rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowej, orientacji w przestrzeni poprzez: uświadomienie kierunku w schemacie własnego ciała i przestrzeni, kierunku ręki podczas rysowania szlaczków, od lewej do prawej strony oraz z góry na dół, ruchu rysowania okręgów, itp.; ·         wykształcenie prawidłowego trzymania ołówka; ·         wyrobienie nawyków ruchowych związanych z zachowaniem; ·         prawidłowego kierunku w czasie rysowania szlaczków, precyzję w wykonaniu zadania; ·         kontrolowanie i regulowanie napięcia mięśni w czasie ćwiczeń grafomotorycznych, eliminowanie niepotrzebnych ruchów.
ĆWICZENIA
- w której ręce trzyma przedmioty;
- rzucanie piłką;
- kopanie piłki;
- lornetka;
- kalejdoskop;
PRAWA I LEWA PÓŁKULA ODPOWIEDZIALNE SĄ ZA:
PRAWA	LEWA	OBIE PÓŁKULE
- zarządza percepcją przestrzenną	- za mowę i funkcje językowe (wraz z czytaniem i pisaniem)
- umiejętnościami muzycznymi i plastycznymi,	- logikę
- mimiką i emocjami	- rozumienie oraz programowanie motoryczne