Tajemnicza choroba, która niszczy tarczycę, czyli o chorobie Hashimoto
Nie do końca wiadomo skąd bierze się ta choroba tarczycy. Wiadomo jednak, że jest to choroba autoimmunologiczna, która powoduje, że komórki odpornościowe z jakiegoś powodu wywołują proces zapalny i niszczą tarczycę. Niektórzy specjaliści przyczyny choroby Hashimoto upatrują w nadmiernym stresie. Do studia Dzień Dobry TVN zaprosiliśmy modelkę Martę Dyks, która niedawno przyznała się, że choruje na Hashimoto i internistę Piotra Gryglasa. Jakie są objawi choroby Hashimoto? jak można ją leczyć i jaką rolę w chorobie Hashimoto odgrywa dieta?
Tarczyca:
Tarczyca jest jednym z tych gruczołów, którego praca wpływa dosłownie na cały organizm. Kiedy szwankuje tarczyca, widać to wszędzie. Żaden organ nie pozostaje wolny od wpływu zaburzeń jej pracy: pojawiają się zaburzenia rytmu serca, gorzej działają jajniki i miesiączki mogą się stać nieregularne.
Skóra robi się sucha i traci dobrą kondycję, w gorszym stanie są włosy - czasem mogą wypadać. Zwłaszcza te ostatnie objawy doprowadzają do rozpaczy chorych na tarczycę – bo są to głównie kobiety w średnim wieku, które zaczynają walkę z upływem czasu, a choroba im ją dodatkowo utrudnia. To dlatego, że choroba Hashimoto atakuje najczęściej kobiety po 45. roku życia – choć ostatnimi laty masowo zaczyna pojawiać się już dobre dziesięć lat wcześniej. Dobra wiadomość: jeśli nie zaatakuje nas do siedemdziesiątki, mamy spore szanse, że nie padło na nas.
Hashimoto co to jest?:
Choroba Hashimoto jest chorobą autoimmunologiczną, która ściśle wiąże się z układem odpornościowym. Przyczyną hashimoto mogą być czynniki genetyczne, wpływ może mieć również stres. Medycyna wciąż nie wie, skąd się bierze choroba Hashimoto. Po prostu w pewnym momencie w tarczycy zaczyna się toczyć stan zapalny, który powoli ją „zjada”. Stan zapalny wywołany jest atakiem własnych komórek odpornościowych, które z jakiegoś powodu zaczynają widzieć w niej wroga.
Przez pierwszych kilka lat chory – a właściwie chora – nie wie, że coś jest nie w porządku. Proces toczy się powoli, w stanie utajenia, przez wiele lat nie dając żadnych objawów – aż funkcja tarczycy jest na tyle upośledzona, a produkowanych przez nią hormonów jest tak mało, że zaczyna szwankować nam zdrowie.
Zdarza się, że chorą na Hashimoto kobietę do lekarza zaprowadzą bóle mięśni oraz bóle i sztywność stawów, trudności z oddychaniem i uczucie wiecznego braku powietrza, niezależne od wysiłku albo ciągłe zmęczenie i senność – choć to chyba najrzadsza przyczyna wizyty u specjalisty, bo związana z chorobą tarczycy utrata wigoru, spadek koncentracji i uczucie wiecznego zmęczenia kojarzone są raczej z wiekiem, upływem czasu i nawałem obowiązków.
Podobnie nie zapędza nas do specjalisty przybieranie na wadze, typowe dla choroby tarczycy – bo choć nagle zaczynamy gromadzić kilogramy z powodu spowolnienia przemiany materii, nam się wydaje, że to brak ruchu i zła dieta są przyczyną problemów. Także spadek nastroju, pogorszenie się samopoczucia psychicznego czy większa nietolerancja na zimno nie są zwykle powodem odwiedzin u lekarza – godzimy się z tymi objawami, myśląc, że tak musi być, skoro czas płynie, a nam przybywa lat. Tymczasem nic bardziej mylnego!
Wszystkie opisane wyżej objawy choroby Hashimoto spowodowane są niedoczynnością tarczycy, do której dochodzi na skutek zniszczeń w obrębie tego gruczołu. Niestety, wciąż nie wiadomo, dlaczego organizm upiera się przy tym, by zniszczyć tak ważnego sprzymierzeńca. Wiadomo jednak, że choroba Hashimoto jest jednym z głównych powodów niedoczynności tarczycy.
Wiadomo też, że często występuje rodzinnie – a więc być może w grę zamieszane są geny. Podejrzewany o spowodowanie kłopotów jest też wszechobecny, przeciągający się stres, przebyte choroby wirusowe (zwłaszcza z grupy coxsackie, adenowirusów czy echowirusów). Ostatnio powstała też „teoria alergiczna”: niezdiagnozowana, utajona i nie leczona alergia, tląca się w zdrowotnym podziemiu prowadzi do tego, że organizm zaczyna niszczyć własne tkanki.
Objawy, które mogą wskazywać na Hashimoto:
W sytuacji gdy wszystko wskazuje na chorobę Hashimoto (np. obraz uwidoczniony w USG oraz niedoczynność tarczycy rozpoznana na podstawie wysokiego stężenia TSH na przykład 40 mU/l), nie trzeba wykonywać badania przeciwciał, ponieważ niczego to nie wniesie. Rozpoznanie hashimoto nie wiąże się z większymi trudnościami, nie jest to nowotwór, który trzeba natychmiast zdiagnozować i wyciąć. Jeżeli pacjent nie ma nadczynności czy niedoczynności tarczy, podlega jedynie obserwacji podczas, której monitoruje się czy cierpi on na Hashimoto czy może inny rodzaj zapalenia tarczycy.
Warto nadmienić, że nie zawsze małe zmiany w hormonach spowodowane są psychiką, zdarza się tak, że stężenie TSH ma charakter samoistny i może wynikać z innych powodów, np. z zaburzonej równowagi kwasowo-zasadowej. W przeciwieństwie do enorfin czy adrenaliny hormony tarczycy mają długotrwały efekt biologiczny, dlatego ich wpływ na nastrój jest istotny i długotrwały.
Tarczyca:
Tarczyca jest jednym z tych gruczołów, którego praca wpływa dosłownie na cały organizm. Kiedy szwankuje tarczyca, widać to wszędzie. Żaden organ nie pozostaje wolny od wpływu zaburzeń jej pracy: pojawiają się zaburzenia rytmu serca, gorzej działają jajniki i miesiączki mogą się stać nieregularne.
Skóra robi się sucha i traci dobrą kondycję, w gorszym stanie są włosy - czasem mogą wypadać. Zwłaszcza te ostatnie objawy doprowadzają do rozpaczy chorych na tarczycę – bo są to głównie kobiety w średnim wieku, które zaczynają walkę z upływem czasu, a choroba im ją dodatkowo utrudnia. To dlatego, że choroba Hashimoto atakuje najczęściej kobiety po 45. roku życia – choć ostatnimi laty masowo zaczyna pojawiać się już dobre dziesięć lat wcześniej. Dobra wiadomość: jeśli nie zaatakuje nas do siedemdziesiątki, mamy spore szanse, że nie padło na nas.
Hashimoto co to jest?:
Choroba Hashimoto jest chorobą autoimmunologiczną, która ściśle wiąże się z układem odpornościowym. Przyczyną hashimoto mogą być czynniki genetyczne, wpływ może mieć również stres. Medycyna wciąż nie wie, skąd się bierze choroba Hashimoto. Po prostu w pewnym momencie w tarczycy zaczyna się toczyć stan zapalny, który powoli ją „zjada”. Stan zapalny wywołany jest atakiem własnych komórek odpornościowych, które z jakiegoś powodu zaczynają widzieć w niej wroga.
Przez pierwszych kilka lat chory – a właściwie chora – nie wie, że coś jest nie w porządku. Proces toczy się powoli, w stanie utajenia, przez wiele lat nie dając żadnych objawów – aż funkcja tarczycy jest na tyle upośledzona, a produkowanych przez nią hormonów jest tak mało, że zaczyna szwankować nam zdrowie.
Objawy choroby Hashimoto:
Objawy Hashimoto wychodzą na światło dzienne najczęściej przy przypadkowych badaniach, na które dana osoba zgłosiła się z powodu dolegliwości, których z tarczycą nie łączyła. Ot, choćby starała się zajść w ciążę, ale miała z tym poważne problemy – a zdarza się też, że choć w ciążę zachodziła, to miała tendencję do wczesnych poronień. Albo stopniowo zmieniał się obraz miesiączek: stawały się rzadsze i mniej obfite, aż zaczęły być nieregularne. Albo nękały ją zawroty głowy, których kiedyś nie miała. Albo martwiły ją zaburzenia rytmu serca, które pojawiały się znienacka i trudno je było przypisać jakiejś konkretnej przyczynie, np. brakowi potasu czy wysiłkowi.Zdarza się, że chorą na Hashimoto kobietę do lekarza zaprowadzą bóle mięśni oraz bóle i sztywność stawów, trudności z oddychaniem i uczucie wiecznego braku powietrza, niezależne od wysiłku albo ciągłe zmęczenie i senność – choć to chyba najrzadsza przyczyna wizyty u specjalisty, bo związana z chorobą tarczycy utrata wigoru, spadek koncentracji i uczucie wiecznego zmęczenia kojarzone są raczej z wiekiem, upływem czasu i nawałem obowiązków.
Podobnie nie zapędza nas do specjalisty przybieranie na wadze, typowe dla choroby tarczycy – bo choć nagle zaczynamy gromadzić kilogramy z powodu spowolnienia przemiany materii, nam się wydaje, że to brak ruchu i zła dieta są przyczyną problemów. Także spadek nastroju, pogorszenie się samopoczucia psychicznego czy większa nietolerancja na zimno nie są zwykle powodem odwiedzin u lekarza – godzimy się z tymi objawami, myśląc, że tak musi być, skoro czas płynie, a nam przybywa lat. Tymczasem nic bardziej mylnego!
Wszystkie opisane wyżej objawy choroby Hashimoto spowodowane są niedoczynnością tarczycy, do której dochodzi na skutek zniszczeń w obrębie tego gruczołu. Niestety, wciąż nie wiadomo, dlaczego organizm upiera się przy tym, by zniszczyć tak ważnego sprzymierzeńca. Wiadomo jednak, że choroba Hashimoto jest jednym z głównych powodów niedoczynności tarczycy.
Wiadomo też, że często występuje rodzinnie – a więc być może w grę zamieszane są geny. Podejrzewany o spowodowanie kłopotów jest też wszechobecny, przeciągający się stres, przebyte choroby wirusowe (zwłaszcza z grupy coxsackie, adenowirusów czy echowirusów). Ostatnio powstała też „teoria alergiczna”: niezdiagnozowana, utajona i nie leczona alergia, tląca się w zdrowotnym podziemiu prowadzi do tego, że organizm zaczyna niszczyć własne tkanki.
Choroba Hashimoto - Diagnostyka:
Przed postawieniem diagnozy lekarz przede wszystkim dokładnie zbada naszą szyję. Bardzo często już to tzw. badanie palpacyjne może skierować podejrzenia we właściwą stronę, bo w chorobie Hashimoto bardzo często anihilowana przez organizm tarczyca szybko się zmniejsza. I już podczas podstawowego badania lekarz może stwierdzić, że gruczoł jest podejrzanie mały. To sprawi, że skieruje nas na badanie krwi, którego zadaniem będzie sprawdzić, jaki jest poziom hormonu tarczycowego TSH (tyroksyny) we krwi. Jeśli okaże się zbyt niski, trzeba wykonać dodatkowe badania: badanie wolnych hormonów tarczycowych czy przeciwciał przeciwtarczycowych. Lekarz często zleca także badanie USG tarczycy, by obejrzeć gruczoł i sprawdzić, czy nie ma w nim guzków.Objawy, które mogą wskazywać na Hashimoto:
- wysokie stężenie przeciwciał TPO (co najmniej 500; niższe miano jest wieloznaczne i może występować w przypadku innych schorzeń),
- oznaczenie poziomu TSH, laboratoryjne cechy niedoczynności czy nadczynności tarczycy;
- hipoechogeniczny miąższ w USG,
W sytuacji gdy wszystko wskazuje na chorobę Hashimoto (np. obraz uwidoczniony w USG oraz niedoczynność tarczycy rozpoznana na podstawie wysokiego stężenia TSH na przykład 40 mU/l), nie trzeba wykonywać badania przeciwciał, ponieważ niczego to nie wniesie. Rozpoznanie hashimoto nie wiąże się z większymi trudnościami, nie jest to nowotwór, który trzeba natychmiast zdiagnozować i wyciąć. Jeżeli pacjent nie ma nadczynności czy niedoczynności tarczy, podlega jedynie obserwacji podczas, której monitoruje się czy cierpi on na Hashimoto czy może inny rodzaj zapalenia tarczycy.
Choroba Hashimoto - Przebieg:
Hashmioto powoduje pojawienie się oraz ciągłe nasilanie się niedoczynności tarczycy (ma charakter postępujący), obserwuje się zmiany w wielkości tarczycy. W takiej sytuacji należy zastosować hormony. W trakcie choroby gruczoł tarczycy zazwyczaj się zmniejsza, ale może również się zwiększyć (okresowe). W trakcie USG może być zauważalny miąższ i wyczuwalne dotykiem guzki, rzadko jednak w trakcie Hashimoto może dojść to nowotworu tkanki chłonnej (chłoniaka tarczycy), który charakteryzuje się znacznym powiększeniem tarczycy.
Zdarza się, że Hashimoto wcale nie musi postępować, mimo występowania w USG pewnych zmian, ale z zachowaniem prawidłowego poziomu hormonów. W takiej sytuacji lekarz nie ma do końca pewności czy mamy do czynienia z Hashimoto, pacjentom pozostaje zatem kontrolowanie tego stanu.
Zdarza się, że Hashimoto wcale nie musi postępować, mimo występowania w USG pewnych zmian, ale z zachowaniem prawidłowego poziomu hormonów. W takiej sytuacji lekarz nie ma do końca pewności czy mamy do czynienia z Hashimoto, pacjentom pozostaje zatem kontrolowanie tego stanu.
Choroba Hashimoto - Leczenie:
Kiedy już zostanie postawiona diagnoza – choroba Hashimoto – lekarz zleci odpowiednie leczenie. Czasem na początku kuracji zaleca przyjmowanie leków przeciwzapalnych, następnie przepisze przyjmowanie hormonu tarczycowego, lewotyroksyny. Przyjmuje się ją w postaci tabletki, którą należy połknąć na czczo i popić wodą. Ważne, by na dwie godziny przez tabletką nic nie jeść i przez 20 minut po jej przyjęciu również powstrzymać się od jedzenia.
Dobra wiadomość: lek jest na ogół dobrze tolerowany i jeśli zostanie odpowiednio dobrana dawka, organizm będzie zaopatrywany we właściwą ilość tyroksyny i będzie funkcjonował normalnie. I wiadomość gorsza: leczenie trzeba będzie kontynuować już do końca życia, w miarę zniszczenia tarczycy zwiększając dawkę tyroksyny. Dlatego raz na 3–6 miesięcy trzeba wykonać badanie i sprawdzić poziom tyroksyny we krwi, co pozwoli skorygować wysokość podawanej dawki leku.
Jeśli nie poddamy się leczeniu, mogą pojawić się poważne kłopoty kardiologiczne, nadwaga, nadmiar cholesterolu, obniżona aktywność fizyczna i intelektualna, lęki, wahania nastroju, a nawet depresja.
Dobra wiadomość: lek jest na ogół dobrze tolerowany i jeśli zostanie odpowiednio dobrana dawka, organizm będzie zaopatrywany we właściwą ilość tyroksyny i będzie funkcjonował normalnie. I wiadomość gorsza: leczenie trzeba będzie kontynuować już do końca życia, w miarę zniszczenia tarczycy zwiększając dawkę tyroksyny. Dlatego raz na 3–6 miesięcy trzeba wykonać badanie i sprawdzić poziom tyroksyny we krwi, co pozwoli skorygować wysokość podawanej dawki leku.
Jeśli nie poddamy się leczeniu, mogą pojawić się poważne kłopoty kardiologiczne, nadwaga, nadmiar cholesterolu, obniżona aktywność fizyczna i intelektualna, lęki, wahania nastroju, a nawet depresja.
Choroba Hashimoto a psychika:
Choroba Hashimoto ściśle wiąże się z psychiką, ponieważ jej przyczyną bardzo często są stresy i zaburzenia na tle psychicznym. Dlatego u osób, które w życiu codziennym są bardziej narażone na stres, obserwuje się częstsze występowanie choroby. Depresja czy nadmierna pobudliwość to objawy niedoczynności lub nadczynności tarczycy. Co jeśli po zażyciu hormonów stan ten nadal się utrzymuje? Niestety konieczna jest wizyta u psychologa.Warto nadmienić, że nie zawsze małe zmiany w hormonach spowodowane są psychiką, zdarza się tak, że stężenie TSH ma charakter samoistny i może wynikać z innych powodów, np. z zaburzonej równowagi kwasowo-zasadowej. W przeciwieństwie do enorfin czy adrenaliny hormony tarczycy mają długotrwały efekt biologiczny, dlatego ich wpływ na nastrój jest istotny i długotrwały.
Choroba Hashimoto a dieta:
Dieta w chorobie Hashimoto odgrywa istotną rolę, oprócz przyjmowania przepisanych przez lekarza środków farmakologicznych ważne jest to co jemy na co dzień (jakoś spożywanych produktów). W diecie osoby z Hashimoto powinny znajdować się produkty zawierające goitrogeny, powszechnie nazywane złodziejami jodu. Goitrogeny mają bardzo drogocenny wpływ na układ odpornościowy u osób z Hashimoto.
Co zatem warto jeść?
1. Spożywaj produkty z zawartością dużej ilości błonnika. Choroba Hashimoto powoduje, że perystaltyka jelit jest nieco spowolniona, dlatego błonnik jest dla nich ratunkiem. Błonnik pobudza nasze jelita do pracy, usuwa toksyny z organizmu oraz sprawia, że czujemy się syci (ułatwia to tym samym odchudzanie!). U pacjentów z tą chorobą błonnik spożywany może być nawet w porcji dwukrotnie większej niż przewiduje dzienna dawka. Dużą ilość błonnika znajdziemy między innymi w:
2. Jedz białko!
Jak powszechnie wiadomo białko to bardzo ważny czynnik, który wpływa na budowę mięśni i komórek w naszym organizmie. Oprócz tego pomaga w utrzymywaniu odpowiedniej wagi i długo magazynuje się w żołądku. Jednak nie każde białko okazuje się korzystne dla osób z chorobą Hashimoto. Powinny one unikać częstego spożywania mleka, jogurtów czy twarogu, często zresztą u osób z niedoczynnością tarczycy idzie w parze nietolerancja laktozy. Konsekwencją nietolerancji są przykre wzdęcia, ciągłe oddawanie gazów, uczucie pełności.
W diecie u osób cierpiących na Hashimoto spożywanie białka jest korzystne, jeśli przyjmowane jest ono w postaci: mięsa, jajek (takich, które wykazują, że nie powodują nietolerancji), oraz produktów skrobiowych zawierających białko. Tego rodzaju produkty można spożywać nawet codziennie.
3. Produkty zawierające goitrogeny.
Poniżej przedstawiono szereg produktów zawierających wyżej wspomniane goitrogeny, które mogą spożywać osoby z Hashimoto.
- brukselka, brokuły, kalarepa, gorczyca, brzoskwinie, truskawki, rzodkiewki, rzepa, szpinak, bataty, orzeszki pinni, siemię lniane, kalafior, kapusta pekińska, jarmuż, pędy bambusa, chrzan, gruszki.
4. Dobre węglowodany. Osoby z Hashimoto powinny unikać w swojej codziennej diecie cukrów prostych, które znajdują się chociażby w naszych ukochanych batonikach, cukierkach i czekoladach - szybko odkładają się one w tkance tłuszczowej. Dobre dla naszego organizmu są za to węglowodany złożone, które znajdziemy między innymi w fasoli, kaszach czy soczewicy. Do oporu możemy jeść różne zielone sałaty, czy owoce i warzywa.
5. Ryby - ale nie zbyt często.
6. Mięso surowe, półsurowe, na krwisto, duszone, gotowane.
Czego nie wolno jeść?
Osoby chorujące na Hashimoto powinny przede wszystkim nauczyć czytać się etykiety na produktach. Ważne jest, aby dieta zawierała odpowiednią ilość jodu, ale i nie można spożywać jego nadmiaru.
Dieta Hashimoto nie powinna zawierać:
gotowych wędlin (kiełbasy, parówki), ponieważ prawie wszystkie z nich zawierają soję, która niekorzystnie wpływa na osoby z Hashimoto;
soi - kotlety sojowe, flaczki sojowe, olej sojowy;
lecytyny sojowej;
glutenu - nietolerancja na gluten powoduje celiakię, która z kolei niszczy kosmki w jelicie odpowiedzialne za wchłanianie oraz trawienie pokarmów. Nietolerancja zwiększa się u osób chorujących na Hashimoto, dlatego najlepszym wyjściem jest zapobiegawcze wyeliminowanie glutenu z diety, aby uniknąć przykrych konsekwencji. Pszenny gluten należy całkowicie usunąć z diety, ponieważ odpowiedź immunologiczna na gluten może trwać nawet do pół roku;
Co zatem warto jeść?
1. Spożywaj produkty z zawartością dużej ilości błonnika. Choroba Hashimoto powoduje, że perystaltyka jelit jest nieco spowolniona, dlatego błonnik jest dla nich ratunkiem. Błonnik pobudza nasze jelita do pracy, usuwa toksyny z organizmu oraz sprawia, że czujemy się syci (ułatwia to tym samym odchudzanie!). U pacjentów z tą chorobą błonnik spożywany może być nawet w porcji dwukrotnie większej niż przewiduje dzienna dawka. Dużą ilość błonnika znajdziemy między innymi w:
- bananach,
- jabłkach,
- burakach,
- marchwi,
- awokado,
- migdały,
- kiełki,
- karczochy,
- pełne ziarna zbóż.
2. Jedz białko!
Jak powszechnie wiadomo białko to bardzo ważny czynnik, który wpływa na budowę mięśni i komórek w naszym organizmie. Oprócz tego pomaga w utrzymywaniu odpowiedniej wagi i długo magazynuje się w żołądku. Jednak nie każde białko okazuje się korzystne dla osób z chorobą Hashimoto. Powinny one unikać częstego spożywania mleka, jogurtów czy twarogu, często zresztą u osób z niedoczynnością tarczycy idzie w parze nietolerancja laktozy. Konsekwencją nietolerancji są przykre wzdęcia, ciągłe oddawanie gazów, uczucie pełności.
W diecie u osób cierpiących na Hashimoto spożywanie białka jest korzystne, jeśli przyjmowane jest ono w postaci: mięsa, jajek (takich, które wykazują, że nie powodują nietolerancji), oraz produktów skrobiowych zawierających białko. Tego rodzaju produkty można spożywać nawet codziennie.
3. Produkty zawierające goitrogeny.
Poniżej przedstawiono szereg produktów zawierających wyżej wspomniane goitrogeny, które mogą spożywać osoby z Hashimoto.
- brukselka, brokuły, kalarepa, gorczyca, brzoskwinie, truskawki, rzodkiewki, rzepa, szpinak, bataty, orzeszki pinni, siemię lniane, kalafior, kapusta pekińska, jarmuż, pędy bambusa, chrzan, gruszki.
4. Dobre węglowodany. Osoby z Hashimoto powinny unikać w swojej codziennej diecie cukrów prostych, które znajdują się chociażby w naszych ukochanych batonikach, cukierkach i czekoladach - szybko odkładają się one w tkance tłuszczowej. Dobre dla naszego organizmu są za to węglowodany złożone, które znajdziemy między innymi w fasoli, kaszach czy soczewicy. Do oporu możemy jeść różne zielone sałaty, czy owoce i warzywa.
5. Ryby - ale nie zbyt często.
6. Mięso surowe, półsurowe, na krwisto, duszone, gotowane.
Czego nie wolno jeść?
Osoby chorujące na Hashimoto powinny przede wszystkim nauczyć czytać się etykiety na produktach. Ważne jest, aby dieta zawierała odpowiednią ilość jodu, ale i nie można spożywać jego nadmiaru.
Dieta Hashimoto nie powinna zawierać:
gotowych wędlin (kiełbasy, parówki), ponieważ prawie wszystkie z nich zawierają soję, która niekorzystnie wpływa na osoby z Hashimoto;
soi - kotlety sojowe, flaczki sojowe, olej sojowy;
lecytyny sojowej;
glutenu - nietolerancja na gluten powoduje celiakię, która z kolei niszczy kosmki w jelicie odpowiedzialne za wchłanianie oraz trawienie pokarmów. Nietolerancja zwiększa się u osób chorujących na Hashimoto, dlatego najlepszym wyjściem jest zapobiegawcze wyeliminowanie glutenu z diety, aby uniknąć przykrych konsekwencji. Pszenny gluten należy całkowicie usunąć z diety, ponieważ odpowiedź immunologiczna na gluten może trwać nawet do pół roku;
- alkoholu;
- kawy;
- herbaty;
- orzechów;
- ryżu, kukurydzy;
- pomidorów;
- jagód goij;
- papryki.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz